Inna nazwa: Niedożywienie

‍

Jest to brak równowagi pomiędzy wymaganą ilością pożywienia i niezbędnych składników odżywczych, a ich ilością dostarczaną do organizmu. Stan ten spowodowany jest zazwyczaj niedożywieniem, o którym mówi ten artykuł, lecz czasami może również być wynikiem przekarmienia.
Przewlekłe przekarmienie może prowadzić do otyłości i zespołu metabolicznego, charakteryzującego się występowaniem czynników ryzyka takich jak otyłość brzuszna, upośledzenie przetwarzania glukozy (insulinooporność), dyslipidemia (nieprawidłowe stężenie lipidów w organizmie) i nadciśnienie tętnicze. Udowodniono, że pacjenci z zespołem metabolicznym są w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2 oraz chorób sercowo-naczyniowych. Innym rzadko spotykanym rodzajem przekarmienia jest występowanie toksycznego poziomu witamin i minerałów w organizmie. Stan ten jest zazwyczaj spowodowany nadmierną suplementacją, czyli przyjmowaniem bardzo dużych dawek witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (np. witamina A). Objawy toksyczne zależą od przyjmowanych substancji, stopnia przedawkowania oraz tego czy stan ten jest ostry czy przewlekły.
Niedożywienie występuje, gdy poziom jednego lub kilku istotnych składników odżywczych jest zbyt niski, aby organizm mógł rozwijać się i funkcjonować prawidłowo. Może to być wynikiem niewystarczającego przyjmowania, wzmożonej utraty albo wzrostu zapotrzebowania na dany składnik, lub też stanem klinicznym upośledzającym zdolność organizmu do trawienia i wchłaniania składników odżywczych z dostarczanego mu pożywienia. Prawidłowe odżywiania jest istotne przez całe życie, jednak zapotrzebowanie organizmu na składniki odżywcze zmienia się wraz z upływem czasu.

• U dzieci, młodzieży i kobiet w ciąży mamy do czynienia ze wzrostem zapotrzebowania, tak więc niezbędne dla prawidłowego rozwoju jest dostarczenie większych ilości niezbędnych substancji. Znaczny niedobór pożywienia u dziecka może spowodować niedożywienie typu marasmus, charakteryzujące się wychudzeniem i zahamowaniem wzrostu. W przypadku, gdy organizm otrzymuje odpowiednią liczbę kalorii, lecz pożywienie jest ubogie w białka, u dziecka może wystąpić stan zwany kwashiorkor, charakteryzujący się obrzękiem (zatrzymywaniem wody w organizmie), powiększeniem wątroby, apatią i opóźnionym rozwojem. Niedobory niektórych witamin mogą mieć wpływ na tworzenie kości i tkanek. Na przykład brak witaminy D może spowodować krzywicę u dzieci i rozmiękanie kości u dorosłych, a niedobór kwasu foliowego u kobiety ciężarnej może być przyczyną wad wrodzonych płodu.      
• Ostre stany kliniczne jak na przykład operacja, głębokie oparzenia, zakażenia, czy wstrząs mogą spowodować gwałtowny, krótkotrwały wzrost zapotrzebowania na składniki odżywcze. Pacjenci z zaburzeniami stanu odżywienia mogą mieć osłabiony układ odpornościowy i przez to gorsze rokowania. Zazwyczaj dłużej wracają do zdrowia po zabiegach chirurgicznych i muszą spędzić więcej czasu w szpitalu. Z tego powodu wielu lekarzy wykonuje badania przesiewowe, a następnie badania kontrolne w kierunku oceny stanu odżywienia pacjentów hospitalizowanych. U pacjentów poddawanych leczeniu chirurgicznemu badania takie wykonuje się przed operacją oraz w okresie rekonwalescencji.           
• Choroby przewlekłe mogą wiązać się z utratą składników odżywczych, zwiększonym zapotrzebowaniem na nie oraz zaburzeniami wchłaniania (kiedy organizm nie potrafi spożytkować jednego lub kilku dostarczanych mu składników). Zaburzenia wchłaniania występują w niektórych chorobach przewlekłych, jak celiakia, mukowiscydoza, niewydolność trzustki i niedokrwistość złośliwa. Znaczna utrata składników odżywczych może towarzyszyć chorobom nerek, biegunce i krwotokom. Czasami sama choroba i jej leczenie może spowodować niedożywienie ze względu na ograniczony pobór składników odżywczych. Przykładem może być utrata apetytu, trudności z połykaniem i mdłości będące wynikiem nowotworu (i chemioterapii) lub HIV/AIDS (i przyjmowanych leków). Wzmożona utrata, ograniczony dowóz oraz zaburzenia wchłaniania składników odżywczych mogą również wystąpić u pacjentów przewlekle przyjmujących narkotyki i/lub nadużywających alkoholu.           
• Osoby starsze mają wprawdzie mniejsze zapotrzebowanie kaloryczne, lecz nadal wymagają odpowiedniej diety. W starszym wieku zdolność organizmu do wchłaniania składników odżywczych spada ze względu na mniejsze wytwarzanie kwasu żołądkowego oraz na choroby przewlekłe, które mogą mieć wpływ na stan odżywienia organizmu. Dla osoby starszej problemem może być również przygotowanie posiłków i dostęp do odpowiednich do ich wieku potraw. Osoby w podeszłym wieku często jedzą mniej ze względu na osłabiony apetyt, upośledzony węch i/lub problemy z żuciem lub przełykaniem.

Zaburzenia stanu odżywienia zazwyczaj narastają powoli - w ciągu kilku miesięcy do kilku lat. W miarę wyczerpywania się odłożonych w organizmie składników odżywczych pojawiają się zmiany na poziomie komórkowym. Zmiany te mają wpływ na procesy biochemiczne oraz upośledzają zdolność organizmu do zwalczania infekcji. Z czasem wystąpić może wiele różnych objawów, takich jak:

• Niedokrwistość
• Utrata wagi, spadek masy mięśniowej i osłabienie
• Suchość i łuszczenie skóry
• Obrzęki (spowodowane brakiem białek)
• Utrata pigmentu z włosów
• Łamliwe paznokcie o wklęśniętej płytce
• Przewlekła biegunka
• Powolne gojenie się ran
• Ból kości i stawów
• Spowolniony wzrost (u dzieci)
• Zmiany psychiczne, takie jak splątanie i drażliwość
• Wole (powiększona tarczyca)

Niedobór pewnych składników odżywczych może dawać charakterystyczne objawy. Na przykład niedobór witaminy B12 może powodować mrowienie, drętwienie i pieczenie dłoni i stóp (z powodu uszkodzenia nerwów), brak witaminy A może spowodować ślepotę zmierzchową i nadwrażliwość na światło, a brak witaminy D - ból i zniekształcenie kości. Natężenie objawów zależy od stopnia i czasu trwania niedoborów. Niektóre zmiany, np. w kościach i układzie nerwowym, mogą być nieodwracalne.

‍

Doświadczony lekarz często potrafi rozpoznać zaburzenia stanu odżywienia nawet przed wystąpieniem znacznych nieprawidłowości w wynikach badań laboratoryjnych. Podczas badania fizykalnego lekarz ocenia wygląd pacjenta - jego skórę i mięśnie, ilość tkanki tłuszczowej, wzrost i wagę oraz nawyki żywieniowe. U niemowląt i starszych dzieci, lekarz ocenia prawidłowość rozwoju i tempa wzrostu.

W przypadku objawów zaburzenia stanu odżywienia można wykonać ogólne badania laboratoryjne mające na celu ocenę morfologii krwi oraz czynności narządów wewnętrznych. Jeżeli badania wykażą niedobory konkretnych witamin i minerałów, lekarz może indywidualnie zlecić wykonanie dodatkowych testów. W przypadku rozpoznania ogólnego zaburzenia stanu odżywienia i/lub konkretnych niedoborów, badania laboratoryjne mogą służyć monitorowaniu odpowiedzi na leczenie. Jeżeli niedożywienie jest wynikiem choroby przewlekłej, może zaistnieć konieczność regularnego monitorowania stanu odżywienia pacjenta.

Stan odżywienia pacjentów hospitalizowanych często ocenia się przed lub w momencie przyjęcia do szpitala. Ocena taka polega na zebraniu wywiadu, rozmowie z dietetykiem i wykonaniu badań laboratoryjnych. Jeżeli wyniki wskazują na możliwość występowania niedoborów żywieniowych, pacjent może otrzymać suplementację przed operacją lub zabiegiem oraz być regularnie kontrolowany w okresie rekonwalescencji.

BADANIA LABORATORYJNE 

To między innymi badania przesiewowe i kontrolne:

• Lipidy
• Morfologia krwi
• Podstawowe badania biochemiczne
• Albumina
• Białko całkowite

Badania stanu odżywienia i niedoborów:

• Prealbumina (obniżone stężenie w stanach zaburzenia odżywienia, szybko wzrasta i obniża się, może być pomocna w wykrywaniu krótkoterminowej odpowiedzi na leczenie)
• Badania gospodarki żelazowej (stężenie żelaza, TIBC i ferrytyna)
• Witaminy i minerały (takie jak witamina B12 i kwas foliowy, witamina D, witamina K, wapń i magnez)

BADANIA POZALABORATORYJNE

Pomocne w ocenie stanu narządów wewnętrznych oraz prawidłowości wzrostu i rozwoju mięśni i kości mogą być badania obrazowe i radiograficzne. Są to między innymi:

• badania rentgenowskie
• tomografia komputerowa (CT)
• rezonans magnetyczny (MRI)

‍

Leczenie niedożywienia polega na:

• Uzupełnieniu poziomu brakujących składników odżywczych, spożywaniu posiłków bogatych w witaminy i minerały, suplementacji w przypadku konkretnych niedoborów. W stanie ciężkiego niedożywienia proces ten należy przeprowadzać powoli, aby organizm miał możliwość przystosowania się do otrzymywania ponadstandardowych ilości składników odżywczych. Proces ten należy kontynuować do momentu osiągnięcia prawidłowej, lub zbliżonej do prawidłowej masy ciała przez pacjenta.
• Regularnej kontroli pacjentów z przewlekłymi zaburzeniami wchłaniania lub stanami powodującymi utratę białek lub składników odżywczych. Po uzupełnieniu niedoborów należy wdrożyć leczenie w celu zapobiegania nawrotom niedożywienia.
• Rozwiązaniu problemów socjalnych, psychologicznych, edukacyjnych lub finansowych, które mogą powodować lub wzmagać zaburzenia stanu odżywienia, np. zapewnić możliwość spożywania pożywnych posiłków.

‍

Linki do stron obcojęzycznych:

KidsHealth: Hunger and Malnutrition
Mayo Clinic: Senior Health, How to prevent and detect malnutrition
Academy of Nutrition and Dietetics
USDA, Food and Nutrition Service (FNS): WIC (Women, Infants, and Children)
World Health Organization: Nutrition
National Heart Lung and Blood Institute: Nutrition Tools and Resources
American Academy of Pediatrics: Childhood Nutrition

‍