Zakażenia układu moczowego (ZUM) mogą dotyczyć jednego lub kilku narządów należących do tego układu. Układ moczowy składa się z dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza i cewki moczowej. Nerki to narządy o kształcie fasoli, położone w okolicy lędźwiowej poniżej klatki piersiowej. Oczyszczają krew ze zbędnych substancji i wytwarzają mocz, aby wydalić te substancje z organizmu wraz z nadmiarem wody. Mocz przepływa moczowodami z nerek do pęcherza - zbudowanego z mięśni zbiornika, który przez krótki czas magazynuje mocz. Rozciąga się on w miarę zbierania się moczu do momentu, kiedy narastające ciśnienie wywołuje potrzebę oddania moczu. Zwieracz pęcherza (mięśniowy "zawór" położony w ujściu pęcherza) rozluźnia się, a pęcherz kurczy się i mocz zostaje wydalony przez cewkę moczową poza organizm.
Zakażenia układu moczowego to określenie ogólne, niezależne od części układu, której dotyczy. Wyróżniamy zapalenie cewki moczowej (zwykle spowodowane zakażeniem, czasem podrażnieniem), zapalenie pęcherza moczowego i odmiedniczkowe zapalenie nerek. Często jednak lekarze używają ogólnego określenia"zakażenie układu moczowego", ponieważ nie istnieje proste badanie, które pozwoliłoby dokładnie ocenić, które narządy układu moczowego są objęte zakażeniem.
W prawidłowych warunkach mocz nie zawiera drobnoustrojów, jednak jeśli zbyt długo pozostaje w pęcherzu, staje się dobrą pożywką dla bakterii. Zakażenia układu moczowego w większości spowodowane są wprowadzeniem bakterii do ujścia cewki moczowej. Bakterie przylegają do ścianek cewki, namnażają się i przemieszczają w górę cewki moczowej do pęcherza. Najczęściej zakażenia układu moczowego ograniczają się do dolnych dróg moczowych (cewka i pęcherz moczowy). Zakażenie tych narządów wywołuje nieprzyjemne objawy, jak pieczenie w czasie oddawania moczu, ale łatwo poddaje się leczeniu. Jeżeli jednak nie leczy się go prawidłowo, zakażenie może szerzyć się w górę moczowodów, do nerek. Zakażenie nerek jest bardziej niebezpieczne i może powodować trwałe uszkodzenie nerek, szczególnie u małych dzieci, osób starszych oraz pacjentów chorych na cukrzycę i przewlekłe choroby nerek. Czasem zakażenie układu moczowego może prowadzić do zakażenia krwi (posocznicy, sepsy), które może zagrażać życiu pacjenta.     Zakażenia układu moczowego mogą być wywołane przez różne bakterie, ale większość (80-90%) zakażeń wywołuje pałeczka okrężnicy (Escherichia coli), bakteria powszechnie występująca w przewodzie pokarmowym i zwykle obecna w kale. Inne bakterie wywołujące zakażenia układu moczowego należą do rodzajów Proteus, Klebsiella, Enterococcus (enterokoki) i Staphylococcus (gronkowce). Rzadko zakażenie mogą wywołać drożdżaki, takie jak Candida albicans. Zakażenie cewki moczowej często bywa spowodowane chorobami przenoszonymi drogą płciową, np. opryszczką, chlamydiozą lub rzeżączką.
ZUM może wystąpić u osoby w każdym wieku, jednak kobiety chorują znacznie częściej niż mężczyźni. Jest to związane z budową anatomiczną dróg moczowych; u kobiet cewka moczowa jest krótsza (bakterie mają mniejszy dystans do pokonania) i ujście cewki moczowej leży stosunkowo blisko odbytu i pochwy. Każdy czynnik, który zwalnia lub blokuje przepływ moczu albo ułatwia wprowadzenie bakterii do dróg moczowych, zwiększa ryzyko wystąpienia zakażenia. Zwiększone ryzyko ZUM występuje m.in. w następujących stanach:

• nieprawidłowości anatomiczne (np. zwężenie cewki moczowej lub moczowodów)      
• zatrzymanie moczu, niepełne opróżnianie pęcherza      
• refluks pęcherzowo-moczowodowy (nieprawidłowy, wsteczny przepływ moczu z pęcherza do moczowodów)      
• kamica nerkowa      
• cewnikowanie pęcherza (zwłaszcza długotrwałe)      
• urazy rdzenia kręgowego      
• cukrzyca (powoduje zmiany w układzie immunologicznym, uszkodzenie nerek i często obecność glukozy  w moczu, co ułatwia namnażanie bakterii)      
• choroby nerek      
• zaburzenia układu immunologicznego      
• u mężczyzn powiększenie gruczołu krokowego, utrudniające odpływ moczu.

Objawy mogą być różne, ale często występują:

• silne, nieprzemijające parcie na mocz
• pieczenie w czasie oddawania moczu
• mętny, cuchnący mocz
• bóle krzyża.

Pacjenci z ZUM skarżą się też na ucisk w dole brzucha i obecność niewielkich ilości krwi w moczu. Jeśli zakażenie ma ostry przebieg i/lub zostały zajęte nerki, mogą wystąpić bóle w okolicy lędźwiowej, wysoka gorączka, dreszcze, nudności i wymioty. Gorączka pojawia się też, jeśli dojdzie do zakażenia krwi (sepsy). U niektórych pacjentów mogą wystąpić zaburzenia psychiczne i splątanie. Niektórzy pacjenci z ZUM mogą nie mieć żadnych objawów.

Powikłania

W większości przypadków zakażenia układu moczowego przebiegają ostro i bez powikłań. Leczenie prowadzi do ustąpienia objawów w ciągu 1-2 dni. Jednak zakażenie nerek może powodować trwałe uszkodzenie nerek, szczególnie u osób starszych i bardzo młodych. Choroby, które prowadzą do przewlekłych lub nawracających zakażeń układu moczowego, mogą również uszkadzać nerki i w niektórych przypadkach powodują niewydolność nerek. Niewydolność nerek i sepsa (zakażenie krwi) mogą zagrażać życiu pacjenta. Wymagają natychmiastowego leczenia, najczęściej w szpitalu. U kobiet ciężarnych ZUM może prowadzić do porodu przedwczesnego i powodować nadciśnienie tętnicze. U mężczyzn może powodować trudne do leczenia zakażenia i zapalenia gruczołu krokowego.

‍

Większość zakażeń układu moczowego wykrywa się za pomocą badania ogólnego moczu i potwierdza badaniem posiewu moczu. Po wykryciu bakterii, które powodują zakażenie, wykonuje się testy wrażliwości na antybiotyki, aby ocenić, czy lek wybrany przez lekarza zadziała w danym przypadku. Jeśli lekarz podejrzewa zakażenie krwi, może zlecić posiew krwi. Przy podejrzeniu choroby przenoszonej drogą płciową, np. chlamydiozy lub rzeżączki (które mogą powodować objawy podobne jak w bakteryjnym ZUM), może zlecić dodatkowe badania specjalistyczne.

W przypadku nawracających lub przewlekłych zakażeń mogą być wskazane dodatkowe badania, np. stężenie glukozy (w celu wykrycia cukrzycy) lub mocznika i kreatyniny (w celu oceny czynności nerek). Można też wykonać badania obrazowe lub specjalistyczne badania rentgenowskie, wykrywające nieprawidłowości anatomiczne i objawy chorób, które sprzyjają zakażeniom układu moczowego.

BADANIA LABORATORYJNE

Badanie ogólne moczu

‍Mocz należy pobierać ze środkowego strumienia, aby zminimalizować zanieczyszczenie próbki bakteriami i komórkami skóry (u kobiet także bakteriami prawidłowo występującymi w pochwie). Pacjent powinien dokładnie umyć okolice narządów płciowych mydłem i wodą przed oddaniem moczu. Obecność białych i czerwonych krwinek, azotynów i bakterii w badaniu ogólnym moczu może świadczyć o zakażeniu.

Posiew moczu‍

Posiew wykonuje się na cienką warstwę pożywki (płytkę agarową) i inkubuje przez 24-48 godzin. Następnie liczy się i identyfikuje wszystkie bakterie wyhodowane na agarze. Zwykle w przypadku ZUM hodowla ujawnia wiele kolonii bakteryjnych jednego typu. Obecność trzech lub więcej różnych bakterii (lub obecność bakterii pochodzących z pochwy, np. pałeczek kwasu mlekowego u kobiet) świadczy o zanieczyszczeniu, w takim przypadku nie wykonuje się więcej badań z użyciem tej próbki. Jeśli pacjent wciąż ma objawy ZUM, wskazane jest pobranie kolejnej próbki moczu. Jeśli wyhodowano dużą liczbę kolonii i w większości są to bakterie jednego szczepu, wykonuje się badanie wrażliwości na antybiotyki. Ocenia się zdolność różnych antybiotyków do hamowania wzrostu wyhodowanych bakterii, co pozwala przewidzieć, jaki antybiotyk będzie najlepiej działał u danego pacjenta

Posiew krwi

‍Pobiera się dwie próbki krwi. Wykrycie jakichkolwiek bakterii we krwi, która prawidłowo jest jałowa, świadczy o zakażeniu. Próbki krwi inkubuje się na pożywce w temperaturze 37'C i regularnie ocenia pod kątem wzrostu bakterii. Większość zakażeń można wykryć w ciągu 24-48 godzin, ale jeśli bakterii jest niewiele lub należą do wolno rosnących, badanie może trwać dłużej. Posiewy krwi są inkubowane i oceniane przez 5 dni. Jeśli sepsa u pacjenta jest wynikiem zakażenia układu moczowego, wykrywa się takie same drobnoustroje w posiewie krwi i moczu. Badanie wrażliwości na antybiotyki pozwala ocenić, jaki antybiotyk usunie bakterie z moczu i krwi.

BADANIA POZALABORATORYJNE

U osób z nawracającymi lub przewlekłymi zakażeniami układu moczowego lekarz może zlecić jedno lub kilka poniższych badań. Każde z nich dostarcza innych informacji, dlatego może być wskazane wykonanie kilku badań jednocześnie.

Badanie ultrasonograficzne (USG) nerek i pęcherza moczowego pozwala ocenić budowę tych narządów za pomocą ultradźwięków. Narządy widoczne są jako jasne i zacienione obszary.

Cystoureterografia mikcyjna jest badaniem rentgenowskim, pozwalającym ocenić cewkę i pęcherz moczowy w czasie napełniania i opróżniania pęcherza.
Kilka rodzajów badań z dziedziny medycyny nuklearnej może służyć do oceny czynności i kształtu pęcherza moczowego i nerek. W każdym przypadku podaje się dożylnie substancję zawierającą izotop radioaktywny. Substancja ta przedostaje się do nerek i pęcherza, umożliwiając wykrycie nieprawidłowości budowy tych narządów.

Cystoskopia polega na wprowadzeniu giętkiej rurki o średnicy słomki do cewki moczowej i pęcherza. Pozwala to lekarzowi obejrzeć wewnętrzną powierzchnię cewki i pęcherza. Badanie pozwala wykryć przeszkody w odpływie moczu i inne nieprawidłowości. W razie wykrycia kamieni moczowych można wprowadzić przez cystoskop narzędzia, które umożliwią rozkruszenie kamienia za pomocą lasera. Cystoskopia pozwala też pobrać próbki moczu i tkanek do dalszych badań.

Urografia pozwala ocenić cały układ moczowy. Środek cieniujący wydalany przez nerki do pęcherza wstrzykuje się dożylnie. Kolejne zdjęcia rentgenowskie umożliwiają wykrycie przeszkód w odpływie moczu i nieprawidłowości anatomicznych.

‍

Zakażenia układu moczowego leczy się zwykle antybiotykiem. Rodzaj antybiotyku, dawka i długość leczenia zależą od:

• rodzaju bakterii wywołującej zakażenie
• wrażliwości bakterii na antybiotyki
• zajętych narządów
• stanu zdrowia, alergii u pacjenta
• występowania nawracających zakażeń układu moczowego
• rodzaju zakażenia: czy jest ostre czy przewlekłe
• rodzaju leczenia: zapobiegawcze czy w celu wyleczenia obecnego zakażenia
• obecności zakażenia krwi.

W przypadku powikłanego zakażenia czynnikiem wywołującym może być więcej niż jeden szczep bakterii i konieczne może być leczenie kilkoma antybiotykami, które działają na wszystkie bakterie wywołujące zakażenie. Jeśli zakażenie objęło nerki, pacjent może wymagać kilkumiesięcznej terapii. Może się tak zdarzyć również w przypadku, gdy u mężczyzny doszło do zajęcia gruczołu krokowego.
U pacjentów wyjątkowo predysponowanych do nawracających zakażeń i/lub do uszkodzenia nerek, lekarz może zlecić zażywanie antybiotyku zapobiegawczo, stale lub w okresach zwiększonego ryzyka.
Jeśli zakażenie układu moczowego jest spowodowane chorobą przenoszoną drogą płciową, np. chlamydiozą lub rzeżączką, lekarz zleca przyjmowanie antybiotyku, który jest skuteczny w tych chorobach. U osób aktywnych seksualnie nawracające zakażenia układu moczowego mogą być związane z bezobjawowym zakażeniem występującym u partnera. W niektórych przypadkach trzeba leczyć oboje partnerów. (Kobiety przyjmujące doustne środki antykoncepcyjne powinny poinformować o tym lekarza, gdyż niektóre antybiotyki zmniejszają skuteczność antykoncepcji.)
Po kilku dniach leczenia antybiotykiem może dojść do biegunki lub zakażenia pochwy drożdżakami, ponieważ antybiotyk działa też na prawidłowo występujące bakterie i zmienia równowagę bakteryjną organizmu. W takich przypadkach pacjent powinien skontaktować się z lekarzem, ponieważ może wymagać dodatkowego leczenia.
Czasem nawracające lub przewlekłe zakażenia układu moczowego ustępują dopiero po wyleczeniu ich przyczyn, jak na przykład nieprawidłowości anatomiczne, kamica czy przeszkoda w odpływie moczu. W niektórych przypadkach konieczne może być leczenie chirurgiczne.

‍

Jak można zapobiegać zakażeniom układu moczowego?

Zapobieganie ZUM polega na utrzymaniu przepływu moczu przez drogi moczowe i unikaniu zanieczyszczenia cewki moczowej bakteriami. Zalecenia obejmują:

• picie codziennie dużej ilości wody w celu utrzymania przepływu moczu
• oddawanie moczu w razie potrzeby, nie wstrzymywanie się od oddawania moczu przez dłuższy czas
• podcieranie się po oddaniu stolca w kierunku od siebie ku górze, aby nie dopuścić do przedostania się bakterii kałowych do cewki moczowej
• unikanie środków podrażniających cewkę moczową, szczególnie u osób podatnych na nawracające zakażenia układu moczowego (unikanie pieniących płynów do kąpieli, prysznic zamiast kąpieli, dokładne spłukiwanie mydła)
• oddawanie moczu po stosunku płciowym, aby usunąć bakterie, które mogły dostać się do cewki moczowej
• unikanie obcisłych spodni i noszenie bielizny bawełnianej, która jest przewiewna i nie zatrzymuje wilgoci
• picie soku z żurawiny, zalecane przez niektórych lekarzy - może zapobiegać przyleganiu bakterii do ścian cewki moczowej.

‍

Linki do stron obcojęzycznych:

FamilyDoctor.org: Urinary Tract Infections
KidsHealth.org: Urinary Tract Infections
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK): Urinary Tract Infections in Adults
NIDDK: Your Urinary System and How it Works
Urology Care Foundation: Urinary Tract Infections in Adults