Niepłodność to stan kliniczny lub choroba układu rozrodczego powodująca niemożność zajścia w ciążę. O niepłodności mówi się zazwyczaj po okresie 12 miesięcy, jeżeli pomimo regularnego współżycia seksualnego bez użycia środków antykoncepcyjnych (szczególnie w okresie jajeczkowania) nie dochodzi do zapłodnienia. Innym rodzajem niepłodności jest niemożność donoszenia ciąży i urodzenia żywego dziecka.
Problemy z płodnością mogą wystąpić na różnych etapach procesu poczęcia - podczas dojrzewania lub uwalniania komórki jajowej, w trakcie zapłodnienia lub przemieszczania się zapłodnionej komórki jajowej z jajowodu do macicy, w momencie zagnieżdżania się embrionu w błonie śluzowej macicy. Problemy mogą być również wynikiem czasu odbycia stosunku lub warunków fizycznych po poczęciu. Układ rozrodczy kobiety składa się z pochwy, szyjki macicy, macicy, jajowodów, jajników i sromu (zewnętrzna część układu). Męskie narządy płciowe składają się z jąder, nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, gruczołu sterczowego i prącia. Istotną rolę odgrywają również hormony kontrolujące rozmnażanie (wytwarzane przez podwzgórze, przysadkę, gruczoł tarczowy oraz jajniki i jądra).
Zjawisko to dotyka około 20% społeczeństwa w wieku reprodukcyjnym, w Polsce jest to około 1,5 mln par Przyczyna może leżeć po stronie mężczyzny (w około 40% przypadków), kobiety (w około 40% przypadków); w pozostałych 20% przypadków przyczyna leży po obu stronach, lub jest nieznana.
Aby doszło do zapłodnienia, w jednym z jajników musi dojrzeć komórka jajowa, która następnie zostaje uwolniona. Kobiety rodzą się z określoną liczbą 200 000 do 400 000 pęcherzyków wytwarzających komórki jajowe. Na początku każdego cyklu miesięcznego dochodzi do stymulacji i kilku pęcherzyków przez hormon folikulotropowy (FSH), w wyniku czego komórki dojrzewają. Wzmaga się również wytwarzanie estrogenu, które swój szczyt osiąga w 14 dniu cyklu, powodując narastanie błony śluzowej w macicy. W tym samym czasie wzrasta poziom hormonu luteinizującego (LH), w wyniku czego dochodzi do uwolnienia komórki jajowej (owulacji). W każdym cyklu uwalniana jest jedna komórka jajowa. W wieku rozrodczym organizm kobiety uwalnia około 400 komórek jajowych. Komórka jajowa przemieszcza się przez jajowód i zostaje zapłodniona przez plemnik, tworząc embrion. Embrion przemieszcza się do macicy, gdzie dochodzi do jego zagnieżdżenia w pogrubionej błonie śluzowej (endometriumm). Wraz z rozwojem embriona powstaje łożysko, mające za zadanie odżywianie płodu przez cały czas trwania ciąży. Niepłodność może być związana z jednym lub kilkoma etapami tego procesu.
‍
   

Wprawdzie dokładna przyczyna niepłodności nie jest znana, jednak istnieje kilka najczęściej spotykanych, jak na przykład endometrioza lub powikłania po chorobach przenoszonych drogą płciową. Inna przyczyna to choroby lub infekcje jednego z partnerów. Na płodność wpływać może również sposób odżywiania, ogólny stan zdrowia, tryb życia oraz czynniki środowiskowe. Jedne z najczęstszych zaburzeń to nieprawidłowe nasienie, uszkodzenia jajowodów, zaburzenia jajeczkowania oraz nieprawidłowy śluz szyjki macicy. W około 10% przypadków przyczyna niepłodności pozostaje nieznana.
Istotnym czynnikiem jest również wiek, szczególnie w przypadku kobiet. Uważa się, że uszkodzenia DNA w komórce jajowej lub w nasieniu mają związek z wiekiem. Oprócz tego z wiekiem dochodzi do zaburzeń gospodarki hormonalnej. Okres najwyższej płodności u kobiety przypada na wczesne lata 20-te. Kiedy kobieta dochodzi do okresu przekwitania, liczba dostępnych czynnych komórek jajowych jest bardzo niewielka, lub też nie ma ich wcale. Wraz z wiekiem u mężczyzny zmniejsza się liczba i ruchliwość plemników w nasieniu, co ujemnie wpływa na szansę zapłodnienia.
Badania niepłodności są kompleksowe, drogie i czasochłonne. W celu ustalenia przyczyny, oboje partnerów musi często przejść dokładne badania fizykalne, badania krwi, ocenę trybu życia i/lub badania ultrasonograficzne.

‍

BADANIA PŁODNOŚCI U KOBIET

Płodność kobiety znacznie spada po 35. roku życia, a po 40. roku życia obniża się jeszcze bardziej. Najczęstsze przyczyny niepłodności u kobiet to zablokowane jajowody, zespół jajników policystycznych (upośledza proces uwalniania komórek jajowych), włókniaki, endometrioza, choroby autoimmunizacyjne (wytwarzanie przeciwciał przeciwko tkankom płodu), cukrzyca, niedoczynność tarczycy, zaburzenia odżywiania, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu oraz nietolerancja glutenu (celiakia). Na płodność kobiety wpływ może mieć również zmiana lub spadek poziomu hormonów, nieregularne jajeczkowanie lub warunki fizyczne niesprzyjające prawidłowemu zapłodnieniu komórki jajowej, transportowi nasienia lub zagnieżdżeniu zapłodnionej komórki. Na wstępną ocenę płodności kobiety składa się wywiad rodzinny i dokładne badanie fizykalne. Dodatkowe badania stanowią pomoc w rozpoznaniu i leczeniu.

Samodzielna obserwacja cyklu owulacyjnego

‍Istnieją trzy metody samodzielnej obserwacji cyklu owulacyjnego. Kobieta może wykonywać codzienny pomiar porannej ciepłoty ciała (BBT - basal body temperature), co pomaga określić dni płodne w cyklu miesięcznym. Temperatura ciała wzrasta bezpośrednio po jajeczkowaniu i pozostaje podwyższona, przez co najmniej trzy dni. Notowanie wyników pomiarów temperatury przez 3 - 4 miesiące pozwala na zaobserwowanie powtarzalności cyklu i odbycie stosunku płciowego w okresie pięciu dni poprzedzających spodziewany wzrost temperatury. Metoda ta nie jest wprawdzie tak dokładna i pewna jak inne techniki monitorowania płodności, za to jest prosta i tania. Inną metodą obserwacji cyklu owulacyjnego jest samodzielne badanie śluzu. Należy jednak pamiętać, że sposób ten również nie jest niezawodny. W czasie dni płodnych śluz jest ciągnący, przejrzysty i śliski. Obecność śluzu, który można rozciągnąć między palcami na długość około 5 - 7 centymetrów oznacza, że kobieta wchodzi w fazę jajeczkowania i największej płodności w cyklu. Najdokładniejszym badaniem, którą kobieta może wykonać samodzielnie jest test owulacyjny. Badanie wykrywa wzrost aktywności hormonu luteinizującego (LH) w moczu porannym, na 1 - 2 dni przed jajeczkowaniem.

Badania krwi

‍Oznacza się aktywność różnych hormonów, takich jak hormon luteinizujący (LH), hormon folikulotropowy (FSH), prolaktynę (PRL), estradiol oraz progesteron, co stanowi dużą pomoc w określeniu przyczyny niepłodności. Z uwagi na to, że zmiany czynności przysadki i tarczycy mogą mieć wpływ na cykl miesiączkowy i jajeczkowanie, istotnych informacji może również dostarczyć badanie aktywności hormonów tarczycy (TSH i/lub T4) oraz poziomu steroidów we krwi, takich jak testosteron i DHEA-S (siarczan dehydroepiandrosteronu bierze udział w wytwarzaniu androgenów i estrogenów).

Badania obrazowe

Można je wykonać w celu wykrycia problemów fizycznych, które mogą uniemożliwiać prawidłowe zapłodnienie lub donoszenie ciąży. Endoskopia światłowodowa, badania rentgenowskie oraz ultrasonograficzne pozwalają zobrazować zmiany anatomiczne, nieprawidłowe narośle (polipy, ropnie, guzy), blizny (zrosty) na ścianach macicy oraz infekcje. Często wykonuje się test po stosunku, polegający na mikroskopowej ocenie czynności śluzu szyjki macicy. (Śluz szyjki macicy filtruje bakterie i wzmacnia zdolności przeżycia plemników, aby mogły one dotrzeć do górnych partii dróg rodnych).
Biopsja. Biopsja tkanki endometrialnej i tkanki kanału szyjki macicy może być niezbędna w celu stwierdzenia nowotworu, infekcji lub rozrostu nieprawidłowej tkanki (polipów).

‍

BADANIA PŁODNOŚCI U MĘŻCZYZN

Na płodność mężczyzny wpływ może mieć niska liczba plemników, ich słaba ruchliwość, sklejanie się plemników (co powoduje ich brak możliwości dopłynięcia do komórki jajowej), ich nieprawidłowy kształt, powiększone żyły wokół jąder (żylaki powrózka nasiennego), niedrożność uniemożliwiająca uwolnienie nasienia podczas wytrysku lub też stany genetyczne lub wrodzone, które zmniejszają zdolności rozrodcze mężczyzny. Najczęściej występującą nieprawidłowością anatomiczną u mężczyzn są żylaki powrózka nasiennego.
Ujemny wpływ na zdolności rozrodcze mężczyzny może mieć przebyta świnka, uraz jąder, ekspozycja na chemikalia lub toksyny, ostra choroba lub długotrwała gorączka, narkotyki i alkohol oraz przyjmowanie steroidów anabolicznych. Temperatura również wpływa na jakość nasienia. Przebywanie w nadmiernie wysokiej temperaturze lub długotrwała gorączka może mieć ujemny wpływ na liczbę plemników, ich ruchliwość i kształt. Problemy, które mogą wystąpić z wiekiem to wytwarzanie mniejszych ilości testosteronu, zmniejszona ruchomość lub wytwarzanie plemników, problemy z prostatą, erekcją lub wytryskiem oraz nadużywanie alkoholu.
W wielu przypadkach do rozpoznania przyczyny niepłodności u mężczyzny wystarcza wywiad oraz badanie fizykalne mające na celu wykrycie wad anatomicznych. W celu wykrycia konkretnych zaburzeń, takich jak niedrożność uniemożliwiająca uwolnienie nasienia podczas wytrysku, niezbędne może okazać się wykonanie ultrasonograficznego badania przezodbytniczego (TRUS).

Badanie nasienia

Jest to podstawa oceny niepłodności u mężczyzny. Pobranie i szybka ocena ejakulatu pozwala na szybkie wykrycie nieprawidłowości w zakresie liczby plemników, ich kształtu oraz ruchliwości. Oceny parametrów nasienia często dokonuje się przy pomocy technologii komputerowych.

Badania krwi

Wykonuje się je w celu oznaczenia aktywności hormonów i obecności przeciwciał przeciwko nasieniu. Oznaczenie wolnego i całkowitego testosteronu, hormonu luteinizującego (LH), hormonu folikulotropowego (FSH) i prolaktyny przyczynia się do wykrycia przyczyny zaburzeń zdolności rozrodczych u mężczyzny.
Biopsja. W niektórych przypadkach biopsja tkanki jądra pozwala na ustalenie przyczyny niepłodności (na przykład wytwarzanie nasienia, narośle, guzy, zbyt mała wielkości organów płciowych lub ich niedojrzałość).

‍

‍

Parom planującym ciążę zaleca się uprzednie wykonanie badań i rozmowę z lekarzem. W wielu przypadkach zalecenia lekarskie pozwalają na znaczne zwiększenie szans na poczęcie, uniknięcie poronienia i urodzenie zdrowego dziecka.
W przypadku, gdy pomimo regularnego współżycia seksualnego bez użycia środków antykoncepcyjnych do zapłodnienia nie dochodzi po 12 miesiącach, można zastosować inne sposoby leczenia. Należy rozpocząć od wizyty u ginekologa, urologa specjalizującego się w niepłodności (androloga), endokrynologa rozrodu lub w klinice leczenia niepłodności. Kobietom po 30. roku życia często zaleca się wcześniejsze rozpoczęcie badań, ponieważ po 40. roku życia szanse na poczęcie dramatycznie spadają. Badania niepłodności męskiej są często mniej kompleksowe niż w przypadku kobiet i może je przeprowadzić androlog lub endokrynolog rozrodu.
Leczenie niepłodności wymaga determinacji i silnych podstaw emocjonalnych w związku. Plan leczenia niepłodności dla obojga partnerów może polegać na zmianach odżywiania, trybu życia i czynników środowiskowych. W zależności od rozpoznania można włączyć leczenie farmakologiczne, hormonalne, chirurgiczne lub techniki wspomaganego rozrodu. Metody wspomaganego rozrodu (ART) to inseminacja domaciczna (IUI), zapłodnienie pozaustrojowe (IVF), dojajowodowe przeniesienie gamet GIFT-ET (połączenie GIFT i IVF), dojajowodowe przeniesienie zygot (ZIFT), dokomórkowe wstrzyknięcie plemnika lub przyjęcie komórki jajowej lub spermy od obcego dawcy. Dostępność metod, jak i uregulowania prawne ich dotyczące w różnych krajach mogą być różne.
Należy zdawać sobie sprawę z tego, że nawet po wykonaniu wszystkich niezbędnych badań, leczenie nie zawsze zakończone jest sukcesem. W związku z tym należy również rozważyć inne opcje, w tym bezdzietność lub adopcję.

Linki do stron obcojęzycznych:

WomensHealth.gov: Infertility Fact Sheet
MedlinePlus: Infertility
RESOLVE, the National Infertility Association
International Council on Infertility Information Dissemination
American Society for Reproductive Medicine
Centers for Disease Control and Prevention: Infertility FAQs