Choroba Alzheimera (AD) to postać otępienia, którą charakteryzuje utrata pamięci, postępujący zanik zdolności intelektualnych, pogarszające się umiejętności rozumienia mowy i wysławiania się oraz zmiany charakterologiczne i behawioralne, które w końcu prowadzą do niemożności samodzielnego funkcjonowania.

Wprawdzie AD odzwierciedla pewne zmiany, które zachodzą w mózgu wraz z wiekiem, jednak nie jest częścią prawidłowego procesu starzenia. Powoduje uszkodzenie komórek nerwowych i prowadzi do ich śmierci.

Charakteryzuje ją nagromadzenie blaszek starczych (białko odkładające się w przestrzeni międzykomórkowej) i zmiany neurowłókienkowe (skręcone filamenty białkowe w komórkach nerwowych) w mózgu. W wyniku niszczenia komórek nerwowych obniża się również stężenie acetycholiny i innych neuroprzekaźników (substancji chemicznych niezbędnych do komunikacji pomiędzy komórkami nerwowymi) w mózgu. Z czasem AD prowadzi do obniżonej interakcji pomiędzy różnymi obszarami mózgu.

‍
Związek ze starzeniem się

Szacuje się, że na świecie cierpi na chorobę Alzheimera blisko 44 miliony ludzi. W Polsce na tą chorobę choruje około ok. 350 tys. osób.

Jak wiadomo około 12 % społeczeństwa zapada na demencję przed ukończeniem 65. roku życia. Ryzyko zachorowania wzrasta z wiekiem do 50 % wśród osób, które osiągnęły 100 lat. Stowarzyszenie Alzheimera szacuje, że w związku ze starzeniem się i wydłużeniem średniej życia amerykańskiego społeczeństwa liczba osób cierpiących na chorobę Alzheimera może do roku 2050 wzrosnąć do 16 milionów.

Zachorowania po 65. roku życia określa się jako chorobę Alzheimera o późnym początku i nie jest ona uważana za chorobę dziedziczną. Natomiast postać o wczesnym początku – rozpoczynająca się przez 65. rokiem życia – stanowi od 5% do 10 % wszystkich przypadków i jak wiadomo związana jest  z mutacją w genach.

‍
Powiązania genetyczne

Chorobę Alzheimera wywołać mogą różne czynniki. Wprawdzie wiele z nich nie zostało jeszcze dobrze poznanych, lecz wiadomo, że niektóre są genetyczne uwarunkowane. Z bardzo rzadkimi formami wcześnie występującej rodzinnej choroby Alzheimera (EOFAD, zwana również chorobą Alzheimera typu 3 lub AD3) powiązane są trzy geny (PSEN1, PSEN2 i APP).

Mutacja jednego z tych genów  może prowadzić do produkcji nieprawidłowego białka, co przyczynia się do powstawania blaszek starczych powodujących postępującą demencję. Wystarczy tylko jedna zmiana kopi któregokolwiek z genów, aby wywołać chorobę, co oznacza, że istnieje 50-procentowe prawdopodobieństwo odziedziczenia tej mutacji po rodzicu. W sytuacji, gdy w rodzinie danej osoby choroba Alzheimera występowała przed 65. rokiem życia w kilku pokoleniach, zalecane są badania genetyczne.

Nie wykryto genów wywołujących chorobę Alzheimera o późnym początku. Jednak znaleziono kilka wariantów genów związanych z tym schorzeniem; co prawda nie decydują one o późnym wystąpieniu choroby, ale zwiększają jej ryzyko w porównaniu do osób, u których tych zmian nie stwierdzono. Geny „podatności” mogą wyjaśnić dlaczego u osób, których członkowie rodziny są dotknięci chorobą Alzheimera ryzyko wystąpienia późnej postaci choroby wzrasta.

Najlepiej rozpoznanym genem podatności jest gen ApoE. Kieruje on procesem wytwarzania apolipoproteiny E - białka, które jest częścią ogółu lipoprotein w organizmie (takich jak cholesterol VLDL) oraz bierze udział w transporcie lipidów i usuwaniu z organizmu tłuszczy pochodzących z pokarmów. Normalnie gen ApoE występuje w trzech formach: e2, e3 i e4. Każdy człowiek posiada dwie kopie genu ApoE, w kombinacji tych trzech form. Najbardziej powszechny jest allel e3, który występuje u 60 % populacji. Stwierdzono, że allel e4 jest czynnikiem ryzyka wystąpienia choroby Alzheimera (zwłaszcza w zestawieniu przypadków rodzinnych i sporadycznych).

U większości osób z zespołem Downa (risomia chromosomu 21) w pewnym momencie dochodzi do wystąpienia zmian psychicznych związanych z chorobą Alzheimera zwykle, gdy osiągną 40 lub 50 lat. Badana wykazały, że zmiany stwierdzone w mózgu dorosłych z zespołem Downa są podobne do tych stwierdzanych w chorobie Alzheimera. Dodatkowa kopia chromosomu 21 powoduje wzmożoną produkcję białka, które gromadząc się tworzy blaszki starcze podobne do zaobserwowanych w chorobie Alzheimera. Uważa się, że u krewnych osób z zespołem Downa nie występuje zwiększone ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera, ponieważ nie mają dodatkowej kopii chromosomu 21.

Ryzyko wystąpienia AD zależy również od pochodzenia etnicznego. U Afroamerykanów jest ono nawet czterokrotnie a u Latynosów dwukrotnie wyższe niż u osób rasy białej.

Do innych czynników ryzyka związanych z wystąpieniem AD należą: otyłość, zaburzenia metaboliczne i insulinooporność, cukrzyca, wysokie ciśnienie tętnicze, dyslipidemia, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze oraz wysoki poziom markerów procesu zapalnego, np.: białko C-reaktywne (CRP).

W 2011 roku trzy robocze grupy specjalistów pod kierownictwem Stowarzyszenia Alzheimera oraz Krajowego Instytutu ds. Starzenia się (NIA) z Krajowego Instytutu Zdrowia (NIH) opublikowały nowe kryteria i wytyczne dotyczące choroby Alzheimera.

Rozszerzają one definicję choroby Alzheimera na trzy etapy:

1. przedkliniczna choroba Alzheimera – mierzalne zmiany w biomarkerach, w tym obrazowanie mózgu i obecność niektórych białek w płynie mózgowo-rdzeniowym, ale bez objawów zewnętrznych;
2. łagodne upośledzenie funkcji poznawczych – łagodne zmiany w pamięci i funkcjach poznawczych, które nie wpływają na codzienne czynności; objawy te nie zawsze przechodzą w demencję związaną z chorobą Alzheimera.
3. demencja spowodowana chorobą Alzheimera – zaburzenia pamięci, myślenia, zachowania, które osłabiają zdolność do samodzielnego funkcjonowania w codziennym życiu.

‍

Według Stowarzyszenia Alzheimera istnieje 10 wczesnych objawów choroby. Niektóre problemy z pamięcią są normalnym elementem procesu starzenia, jednak objawy związane z chorobą Alzheimera są zazwyczaj poważniejsze i występują częściej. Są to między innymi:

• Utrata pamięci utrudniająca życie codzienne – zapominanie niedawno zapamiętanych informacji. Sytuacja taka może być wynikiem normalnego procesu starzenia, lecz w takim przypadku pacjent po jakimś czasie zazwyczaj przypomina sobie informacje, których nie pamiętał. Objawy obejmują między innymi zapominanie ważnych dat i wydarzeń, konieczność korzystania z pomocy pamięciowych i ciągłe zadawanie tych samych pytań.  
• Trudności w zakresie planowania i rozwiązywania problemów, na przykład pamiętanie o opłaceniu rachunków.
• Trudności w wykonywaniu codziennych zadań, na przykład zapominanie jak trafić w znane miejsce
• Dezorientacja w czasie i przestrzeni – pacjent traci poczucie czasu, zapomina gdzie jest lub jak się tam znalazł.
• Narastające problemy z czytaniem i oceną odległości.
• Trudności z mówieniem lub pisaniem – zapominanie słów, powtarzanie, ograniczone słownictwo.
• Częste gubienie rzeczy i nieumiejętność logicznego odtworzenia miejsca, w którym mogą się znajdować.
• Ograniczona zdolność oceny sytuacji, na przykład rozdawanie dużych sum pieniędzy.
• Wycofywanie się z codziennej aktywności, z wydarzeń towarzyskich, zawodowych i rodzinnych.
• Zmiany nastroju i osobowości, takie jak niepokój, lęk, podejrzliwość i depresja

Nie istnieją badania laboratoryjne, na podstawę których można byłoby rozpoznać chorobę Alzheimera  w czasie trwania życia pacjenta. Obecnie jedynym badaniem pozwalającym na definitywne rozpoznanie AD jest badanie wycinka mózgu pacjenta po jego śmierci. Patologowie szukają charakterystycznych dla tej choroby blaszek starczych i zmian neurowłókienkowych. Z uwagi na to, że zmiany te występują również w prawidłowym procesie starzenia się organizmu, wycinek należy porównać z próbką kontrolną (prawidłową tkanką mózgową bez zmian będących wynikiem AD) pobraną od osoby w tym samym wieku.

Jednak lekarze mogą obecnie postawić niemalże pewne rozpoznanie choroby Alzheimera dzięki różnorodnym badaniom pozwalającym wykluczyć inne przyczyny demencji. Lekarz analizuje historię zachorowań w rodzinie (najlepiej na kilku pokoleniach), przeprowadza badanie przedmiotowe, ustala wiek, w którym choroba wystąpiła oraz przeprowadza badania neuropsychologiczne w celu oceny stanu pamięci, umiejętności językowych i innych funkcji poznawczych pacjenta. Można również wykonać tradycyjne oznaczenia laboratoryjne pozwalające na wykluczenie niedoborów oraz innych chorób i stanów klinicznych mogących mieć wpływ na pamięć pacjenta. Kolejny krok to ustalenie, czy pacjent nie spożywał nadmiernej ilości leków oraz wykonanie badań obrazowych jak na przykład tomografia komputerowa (CT) oraz rezonans magnetyczny (MRI) w celu poszukiwania śladów urazów, guzów oraz udarów mogących powodować demencję oraz wykrycia atrofii mózgu (kurczenie się, zazwyczaj występujące w późniejszych stadiach choroby Alzheimera). W przypadku podejrzenia AD można również wykonać mniej popularne badania (patrz tabela) w celu różnicowania pomiędzy AD a innymi formami demencji oraz sprawdzenia czynników ryzyka genetycznego.

‍

Oznaczenia wspomagające kategoryzację demencji

‍

Nieznane są jeszcze sposoby zapobiegania i leczenia choroby Alzheimera. Pacjenci mogą przeżyć od roku do 25 lat z tą chorobą - średnia wynosi 8-10 lat. Leczenie polega a próbach spowalniania postępu choroby, łagodzeniu objawów, panowaniu nad zmianami behawioralnymi i wsparciu oraz edukowaniu opiekunów i pacjenta. We wczesnych stadiach choroby pacjenci mogą prowadzić prawie normalne życie, korzystając z niewielkiej pomocy jak na przykład wspomaganie pamięci i uporządkowanie otoczenia. W tym okresie pacjent może czynić plany i brać udział w decyzjach odnośnie opieki w dalszych stadiach choroby.

Wczesne wykrycie AD pozwala niektórym pacjentom na skorzystanie z inhibitorów cholinesterazy, takich jak tauryna, donepezil i rywastygmina, które pozwalają zachować sprawność intelektualną poprzez zachowanie działania acetylocholiny (neuroprzekaźnika w mózgu pozwalającego na komunikację pomiędzy nerwami a poszczególnymi częściami mózgu). Jeżeli jest to możliwe, dokonuje się również oceny innych przyjmowanych przez pacjenta leków i odstawia się te, które mogą powodować pogłębienie się objawów splątania, takie jak antydepresanty centralnego układu nerwowego, leki antyhistaminowe, środki nasenne i przeciwbólowe.

Wraz z postępem choroby można wprowadzić niewielkie dawki antydepresantów i innych leków oraz odpowiednio zaadaptować bezpośrednie otoczenie chorego (urządzenie domu w bezpieczniejszy i bardziej znajomy sposób) w celu złagodzenia problemów behawioralnych i osobowościowych takich jak depresja, pobudzenie, paranoja i agresja. Pozwala to na zapewnienie pacjentowi większego komfortu.

Wprawdzie obecnie prowadzone badania nad leczniczym działaniem pewnych substancji dobrze rokują, lecz nie można jeszcze zalecić konkretnych leków, ponieważ każdy z nich obarczony jest pewnym ryzykiem oraz skutkami ubocznymi. W celu ustalenia ich skuteczności oraz długofalowego bezpieczeństwa niezbędne są dalsze badania.

‍

1. Jakie są inne przyczyny splątania, zaników pamięci i obniżenia zdolności poznawczych?
‍Zapominanie od czasu do czasu jest normalne i nie stanowi powodu do niepokoju, jeżeli nie przytrafia się ze zwiększoną częstotliwością ani nie przeszkadza w normalnym funkcjonowaniu. Inne przyczyny obniżenia zdolności poznawczych to między innymi niedobory pokarmowe jak na przykład niedobór witaminy B12; stany metaboliczne jak na przykład cukrzyca, zachwianie równowagi elektrolitowej, nadciśnienie czy zaburzenia pracy nerek, wątroby i tarczycy; zaburzenia strukturalne, jak guzy mózgu, urazy głowy, wodogłowie normotensyjne i otępienie naczyniopochodne; choroby zwyrodnieniowe jak na przykład związane z wiekiem obniżenie zdolności poznawczych, otępienie z ciałami Lewy'ego, pląsawica Huntingtona, choroba Parkinsona i choroba Picka; choroby zakaźne jak HIV/AIDS, choroba Creutzfeldta-Jakoba, zapalenie opon mózgowych, zapalenie mózgu, kiła oraz inne stany takie jak niepokój, depresja, zatrucie metalami ciężkimi (np. zatrucie ołowiem), działanie uboczne leków, nadmierna ilość leków, drgawki.

2. Czy można wziąć udział w badaniach nad chorobą Alzheimera?
‍Tak. W testach klinicznych udział mogą brać zarówno osoby zdrowe jak i dotknięte chorobą. Można również przekazać do badań tkankę mózgową zmarłego członka rodziny. Dla celów naukowych niezbędne są zarówno tkanki osób, które cierpiały na chorobę Alzheimera jak i osób starszych, które jej nie miały.

3. Czy istnieje związek pomiędzy chorobą wściekłych krów a chorobą Alzheimera?
‍Według stanu obecnej wiedzy nie ma takiego powiązania, mimo że objawy obu chorób mogą być podobne.

‍

Testy:

Genotypowanie ApoE, cHoroba Alezheimera
‍PSEN1
‍

Linki do stron obcojęzycznych:
‍National Institute of Neurological Disorders and Stroke: Alzheimer's Disease In…
‍Gene Reviews: Alzheimer Disease Overview
‍Alzheimer Research Forum
‍NIH: Alzheimer's Disease & Related Dementias
‍Bright Focus Foundation: About Alzheimer's
‍Alzheimer Society of Canada
‍Alzheimer's Association: Alzheimer's Disease Facts and Figures

‍