Oznaczenia PSA wykonuje się jako badanie przesiewowe w kierunku raka stercza (inaczej zwanego gruczołem krokowym lub prostatą) u mężczyzn (powyżej 50 roku życia, względnie przy uwarunkowaniach rodzinnych powyżej 40 roku życia), w celu oceny celowości wykonania biopsji gruczołu krokowego, a także dla monitorowania leczenia u chorych na raka stercza, jak i w kontroli chorych po leczeniu celem wczesnego wykrycia nawrotu choroby (wznowa miejscowa i/lub odległe przerzuty).

Oznaczenia stężenia PSA powinno się wykonywać u mężczyzn po 50 roku życia, ponieważ w tej grupie częstość występowania raka stercza wyraźnie wzrasta wraz z wiekiem. Brak jest jednoznacznych opinii odnośnie do częstotliwości wykonywania oznaczeń markera. Wśród ekspertów i organizacji krajowych trwają dyskusje, kiedy, jak często i łącznie z jakimi innymi badaniami należy wykonywać oznaczenia PSA u mężczyzn nie wykazujących objawów choroby. Badanie wykonuje się u mężczyzn z objawami wskazującymi na nowotwór stercza, takimi jak utrudnione, bolesne i/lub częste oddawanie moczu, zakwalifikowanych do przezodbytniczego badania gruczołu (badanie per rectum, ang. digital recital examination - DRE). Oznaczenia PSA wykonuje się u chorych na raka stercza przed rozpoczęciem leczenia, systematycznie w kontroli chorych po jego zakończeniu dla wczesnego wykrycia nawrotu choroby, a także dla monitorowania niektórych form terapii.

Próbka krwi pobierana jest z żyły łokciowej.

Należy wystrzegać się ejakulacji w ciągu 24 godzin przed pobraniem krwi w celu uniknięcia podwyższonego stężenia PSA. Próbka krwi powinna też być pobrana przed badaniem per rectum i przed biopsją prostaty albo kilka tygodni później.

PSA jest glikoproteiną wytwarzaną przez komórki nabłonkowe kanalików gruczołu krokowego niezależnie od ich stanu klinicznego (prawidłowe, zmienione hyperplastycznie, rak stercza i jego przerzuty). U chorych na raka stercza proces uwalniania antygenu z komórek jest znacznie nasilony, dlatego oznaczenie stężenia PSA znalazło zastosowanie jako marker nowotworowy w badaniach przesiewowych oraz monitorowaniu przebiegu i leczenia raka stercza, a także w kontroli chorych po leczeniu celem wczesnego wykrycia. Podwyższony poziom PSA związany jest głównie z rakiem stercza, jednak może być też stwierdzany w przypadku zapalenia tego gruczołu lub przy jego łagodnym rozroście (BPH). Nieznacznie lub średnio podwyższone stężenie PSA może występować u Afroamerykanów, a u wszystkich mężczyzn poziom antygenu wzrasta wraz z wiekiem.

PSA jest białkiem wytwarzanym przede wszystkim przez komórki stercza - małego gruczołu otaczającego cewkę moczową mężczyzny i wytwarzającego płyn, wchodzący następnie w skład nasienia. Znaczna część PSA wytwarzanego przez gruczoł krokowy uwalniana jest właśnie do tego płynu, gdzie spełnia istotne funkcje dla stworzenia warunków sprzyjających ruchliwości plemników. W warunkach fizjologicznych niewielkie ilości PSA przedostają się do krwiobiegu. PSA we krwi występuje w dwóch formach: wolnej - niezwiązanej i skompleksowanej (związanej z białkami osocza, głównie z alfa-1 antychymotrypsyną). Najczęściej oznacza się stężenie PSA całkowitego, czyli sumę wolnego PSA i cPSA (PSA związanego z białkami osocza). Zlecenie przez lekarza  "badanie PSA" oznacza wykonanie PSA całkowitego.

Oznaczenia: wolnego lub skompleksowanego PSA, wyliczenia odsetkowej zawartości frakcji wolnego PSA, skompleksowanego PSA w stosunku do całkowitego PSA powinny być osobno zlecane. Badania odsetkowej zawartości tych form antygenu stosuje się dla podniesienia efektywności oceny czy podwyższony poziom antygenu spowodowany jest obecnością nowotworu, czy też nie. Rola obydwu oznaczeń polega na możliwości lepszego różnicowania pomiędzy rakiem a innymi chorobami gruczołu krokowego, ponieważ wiadomo, że odsetkowa zawartość wolnego PSA (f/tPSA) wykazuje wyraźną zależność od stanu klinicznego badanych. U chorych z rakiem stercza odsetkowa zawartość wolnego PSA (f/tPSA) jest zazwyczaj istotnie niższa aniżeli u zdrowych mężczyzn czy chorych z łagodnym rozrostem gruczołu. Natomiast odsetkowa zawartość skompleksowanego PSA (c/tPSA) jest u znacznego odsetka chorych na raka stercza istotnie wyższa.

Stężenie PSA nie stanowi podstawy dla rozpoznania raka stercza. Rozpoznanie nowotworu może być ustalone jedynie na podstawie badania mikroskopowego materiału komórkowego uzyskanego drogą biopsji lub podczas operacji. Decyzję o konieczności wykonania biopsji podejmuje się w oparciu o oznaczenie całkowitego PSA oraz badanie per rectum (DRE). Badania te przeprowadzane są w celu uniknięcia zbędnych biopsji oraz wykrycia   "klinicznie istotnego" nowotworu stercza tj. we wczesnych stadiach zaawansowania, w których nie rozprzestrzenił się on jeszcze na inne organy. Termin    "klinicznie istotny" jest tu ważny, ponieważ wraz z wiekiem rośnie liczba zachorowań na raka stercza, jednak w wielu przypadkach rozwija się on bardzo powoli. Zadaniem lekarza jest wykrycie nowotworu, jak również różnicowanie pomiędzy przypadkami wolno rozwijającymi się, a nowotworami agresywnymi, które mogą rozrastać się i dawać odległe przerzuty w stosunkowo krótkim czasie. Jest to istotny problem, ponieważ rozpoznanie nowotworu agresywnego w przypadkach nowotworu wolno rozwijającego się może wiązać się z zastosowaniem zbyt agresywnych metod leczenia. W niektórych przypadkach tego rodzaju leczenie może powodować efekty niepożądane, takie jak impotencja i nietrzymanie moczu. Oznaczenie PSA wraz z badaniem per rectum pozwalają na wykrycie większości przypadków nowotworu stercza, lecz zazwyczaj na ich podstawie nie można przewidzieć przebiegu choroby.

‍

Oznaczenie całkowitego PSA oraz badanie per rectum zleca się u mężczyzn zarówno z objawami wskazującymi na nowotwór gruczołu krokowego, jak i bez takich objawów. Ponieważ badanie per rectum może spowodować czasowy wzrost stężenia PSA, z tego względu krew do oznaczeń markera należy pobierać przed wykonaniem tego badania. Jeżeli wyniki oznaczenia całkowitego PSA (tPSA) lub badania per rectum odbiegają od normy, można zlecić wykonanie biopsji gruczołu krokowego, jak również badania obrazowe, takie jak USG. Jeżeli badanie per rectum nie wykazuje nieprawidłowości, a stężenie PSA jest miernie podwyższone, uzasadnionym jest zlecenie oznaczenia wolnego PSA w celu oceny odsetkowej zawartości wolnego PSA (f/tPSA). Pomoże to w różnicowaniu pomiędzy nowotworem stercza a innymi, niezwiązanymi z nowotworem przyczynami podwyższonego poziomu PSA. Ponieważ poziom całkowitego PSA może czasowo wzrosnąć z różnych powodów, po kilku tygodniach należy wykonać kolejne oznaczenie w celu kontroli stężenia tego markera.

Skompleksowany PSA (cPSA) jest stosunkowo nowym badaniem, które można zlecić wraz z badaniem per rectum jako alternatywę dla całkowitego PSA względnie wykonać łącznie z oznaczeniem całkowitego stężenia PSA (tPSA) dla wyliczenia odsetkowej zawartości skompleksowanego PSA (c/tPSA). Wysuwa się sugestie, że badanie cPSA może być bardziej swoiste aniżeli całkowitego PSA (lepszy do wykrywania PSA związanego z rozwijającym się nowotworem), lecz dotychczasowe wyniki badań nie są jednoznaczne i jego ostateczna przydatność kliniczna nie została jeszcze zdefiniowana. Lekarz może przedyskutować z pacjentem opcję wykonania oznaczenia cPSA. Jego zastosowanie może zwiększyć się i/lub zostać lepiej zdefiniowane po opublikowaniu wyników prowadzonych badań klinicznych.

W przypadku rozpoznania raka stercza, oznaczenie całkowitego PSA znajduje zastosowanie w monitorowaniu leczenia, oceny jego efektywności. Badanie to można również zlecać w stałych odstępach czasu po zakończeniu leczenia, w celu wczesnego wykrycia nawrotu choroby.

Niekiedy, w przypadkach wolno rozwijających się nowotworów, lekarz w porozumieniu z pacjentem podejmuje decyzję o obserwacji rozwoju choroby zamiast natychmiastowego wdrożenia leczenia (tak zwane  "czujne wyczekiwanie"), wówczas oznaczenia tPSA zlecane są w stałych odstępach czasu, w celu monitorowania zmian stężenia markera.

‍

Wśród ekspertów brak jest jednomyślności, co do zasadności zlecania oznaczeń PSA jako badania przesiewowego u mężczyzn bez objawów nowotworu. Przedstawiane są rozbieżne opinie odnośnie niebezpieczeństwa nadinterpretacji wyników i rozpoznawania nowotworu w przypadkach stosunkowo nieszkodliwych, jak i ryzyka przeoczenia objawów w przypadku nowotworu agresywnego. W Stanach Zjednoczonych organizacje, takie jak National Cancer Institute oraz Centers for Disease Control and Prevention nie zalecają rutynowego badania przesiewowego w takim stadium. Z kolei inne stowarzyszenia takie jak American Cancer Society (ACS) zalecają, aby lekarze proponowali coroczne oznaczenia całkowitego PSA oraz badania per rectum wszystkim mężczyznom począwszy od 50 roku życia oraz mężczyznom znajdującym się w grupie podwyższonego ryzyka, takim jak Afroamerykanie z historią tej choroby w rodzinie, począwszy od 40-45 roku życia. ACS zaleca, aby lekarze informowali swoich pacjentów o rodzajach badań, ich korzyściach oraz ewentualnych efektach niepożądanych, co pozwoli mężczyznom na podejmowanie świadomych decyzji. W Polsce nie ma wyraźnych zaleceń odnośnie rutynowych badań przesiewowych w kierunku raka stercza. Podejmowane były w różnych regionach kraju tego rodzaju akcje, ale obecnie przeważa opinia, że bardziej uzasadnionym jest podejmowanie świadomych decyzji przez samych zainteresowanych w oparciu o dyskusję z lekarzem.

Oznaczenie całkowitego PSA oraz badanie per rectum można również zlecić u pacjenta z objawami mogącymi świadczyć o chorobie gruczołu, w tym również nowotworze stercza, takimi jak utrudnione, bolesne i/lub częste oddawanie moczu, ból w okolicy lędźwiowej oraz w obszarze miednicy małej. Ponieważ objawy te obserwuje się w szeregu innych chorób stercza, również w zakażeniu i zapaleniu gruczołu krokowego, często zleca się również inne badania, np. posiew moczu. Schorzenia te mogą także powodować czasowy wzrost stężenia PSA - zazwyczaj o miernym nasileniu. Jeżeli poziom całkowitego PSA jest podwyższony, to lekarz powinien zlecić powtórne wykonanie oznaczenia po kilku tygodniach, w celu sprawdzenia czy stężenie antygenu wróciło do normy.

Oznaczenie wolnego PSA zleca się głównie w przypadku, gdy poziom całkowitego PSA jest miernie podwyższony i nie wskazuje na przyczynę niezwiązaną z nowotworem. Wyniki f/tPSA dostarczają dodatkowych informacji odnośnie tego, czy pacjent znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka raka stercza oraz są pomocne w podjęciu decyzji o wykonaniu biopsji.

Oznaczenia całkowitego PSA zleca się podczas leczenia pacjentów z rozpoznanym nowotworem stercza w celu zarówno monitorowania tego leczenia, jak i oceny jego skuteczności, a także w kontroli chorych po zakończeniu terapii celem wczesnego wykrycia nawrotu choroby. Systematyczne badanie tPSA zlecane są również u pacjentów, u których stosuje się metodę  "czujnego wyczekiwania", i którzy w danym okresie nie są poddawani leczeniu.

‍

Prawidłowa wartość dla całkowitego PSA ustalona została poniżej 4,0 ng/ml (nanogramów na mililitr krwi). Część specjalistów uważa, że wartość ta powinna zostać obniżona do 2,5 ng/ml, a nawet 2,0 ng/ml, aby możliwe było wykrycie większej liczby przypadków nowotworu stercza. Z kolei inni są zdania, że może to zwiększać liczbę nadinterpretacji wyników i wdrażania zbyt agresywnego leczenia w odniesieniu do przypadków o małej istotności klinicznej.

Specjaliści zgodni są co do tego, że pacjenci, u których poziom całkowitego PSA przekracza 10,0 ng/ml należą do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia nowotworu stercza (według ACS szanse zachorowania wynoszą ponad 67%). Wartości pomiędzy 4,0 ng/ml a 10,0 ng/ml mogą wskazywać na nowotwór (według ACS u około 25%) albo łagodny rozrost gruczołu krokowego lub też jego zapalenie. Schorzenia te są dość częste u starszych mężczyzn. Stężenie całkowitego PSA w granicach pomiędzy 4,0 ng/ml a 10,0 ng/ml często określa się mianem "szarej strefy" i wówczas duże znaczenie mają oznaczenia wolnego PSA i wyliczana na ich podstawie odsetkowa zawartość wolnego PSA (f/tPSA). Im f/tPSA jest niższe niż 25%, tym bardziej wzrasta prawdopodobieństwo zachorowania na raka stercza przez pacjenta z     "szarej strefy". Jeżeli zaś odsetkowa zawartość wolnego PSA jest wyższa od 125%, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo zachorowania na raka stercza. Ocena odsetkowej zawartości wolnego PSA może być pomocna przy podjęciu decyzji o konieczności wykonania biopsji.

W przypadku oznaczeń skompleksowanego PSA (cPSA), jako badania przesiewowego, podwyższony poziom może wskazywać na większe ryzyko zachorowania na nowotwór stercza, natomiast obniżony poziom oznacza zmniejszone ryzyko wystąpienia choroby.

Oprócz wprowadzenia oznaczeń wolnego PSA i cPSA, naukowcy podejmowali również próby zwiększenia przydatności całkowitego PSA jako badania przesiewowego. Ponieważ metody te nie zyskały jeszcze szerszej akceptacji to nadal są prowadzone badania nad możliwościami ich wykorzystania, a wyniki tych badań zaowocowały wprowadzeniem dodatkowych pojęć:

• Szybkość narastania PSA (ang. prostate specific antigen velocity - PSAV). Ta wielkość opiera się na pomiarach zmian stężenia PSA w czasie (co najmniej 3 próbki w czasie 18 miesięcy). Znaczny wzrost PSA w czasie oznacza większe prawdopodobieństwo rozwoju raka stercza. Gwałtowny wzrost wartości tego wskaźnika może świadczyć o agresywnej formie nowotworu
• Czas podwojenia PSA (ang. doubling time). Jest to inna wersja oceny szybkości wzrostu stężenia markera i oznacza czas, jaki upływa do podwojenia stężenia PSA
• Gęstość PSA (ang. prostate specific antigen density - PSAD) wielkość wyliczana jako stosunek stężenia całkowitego PSA do objętości gruczołu krokowego, mierzonej w trakcie badań ultrasonograficznych. U pacjentów z łagodnym rozrostem stercza (BPH) dochodzi często do znacznego powiększenia objętości gruczołu, a stężenie PSA może ulegać tylko miernemu podwyższeniu, natomiast u chorych z rakiem stercza objętość gruczołu nie ulega tak znacznym zmianom, zaś stężenie PSA może znacznie wzrastać
• Zakresy PSA właściwe dla wieku pacjenta. Ponieważ poziom PSA w naturalny sposób wzrasta wraz z wiekiem, proponuje się dostosowanie prawidłowych zakresów do wieku pacjenta.

Podczas leczenia nowotworu stercza, poziom PSA powinien zacząć obniżać się, a po zakończeniu leczenia powinien być on bardzo niski (radioterapia) lub wręcz niewykrywalny we krwi (prostatektomia radykalna, kastracja farmakologiczna, kastracja chirurgiczna). Jeżeli stężenie nie spada do niskich wartości, oznacza to, że leczenie nie było w pełni skuteczne. Po zakończeniu leczenia PSA oznacza się w stałych odstępach czasu, w celu wczesnego wykrycia ewentualnych nawrotów choroby. Ponieważ nawet niewielki wzrost może mieć znaczenie, zaleca się pacjentom wykonywanie badań kontrolnych w jednym laboratorium, aby zminimalizować różnice wynikające z powodu braku pełnej standaryzacji metod pomiarowych.

‍

Zabiegi dotyczące stercza, takie jak biopsja lub resekcja, mogą spowodować znaczny wzrost poziomu PSA, dlatego jego oznaczenia należy wykonać przed lub sześć tygodni po wykonaniu zabiegu. Intensywna aktywność fizyczna mająca wpływ na prostatę, na przykład jazda na rowerze, może spowodować czasowy wzrost poziomu PSA (nawet czterokrotny). Również ejakulacja w ciągu 24 godzin przed pobraniem próbki może być przyczyną zwiększonego stężenia PSA. Nadmierne dawki leków chemioterapeutycznych, takich jak cyklofosfamid i metotreksat mogą wpływać na zmiany stężenia PSA. Osobnicza zmienność sezonowa stężenia PSA może dochodzić nawet do 24%.

U niektórych mężczyzn, PSA może okresowo wzrastać z powodu innych schorzeń prostaty, w szczególności z powodu zakażenia. Ostatnie badania wykazały, że u około połowy mężczyzn z wysokim poziomem PSA, wartości te wracały do normy. Niektórzy zalecają, aby przed podjęciem leczenia powtórzyć oznaczenie PSA (od 6 tygodni do 3 miesięcy po uzyskaniu wysokich wartości). Przy podejrzeniu infekcji gruczołu krokowego niektórzy lekarze stosują antybiotykoterapię.

‍

1. Jakie leczenie można podjąć w przypadku raka stercza?

Najbardziej popularną metodą leczenia raka stercza jest radioterapia, leczenie hormonalne i operacyjne. W celu uzyskania dalszych informacji należy skontaktować się z lekarzem specjalistą z zakresu urologii i onkologii.

‍

2. Czy oznaczenie PSA pozwoli wykryć każdy nowotwór stercza?

Nie. Czasami komórki nowotworowe nie wytwarzają dużych ilości PSA i wynik będzie ujemy nawet w przypadku raka stercza w zaawansowanych stadiach.

‍

3. Czy wszyscy mężczyźni powinni mieć wykonane badanie PSA?

W przypadku objawów wskazujących na chorobę prostaty badanie jest najczęściej zalecane. U innych mężczyzn decyzja podejmowana jest indywidualnie.

‍

UWAGA: Wymienione poniżej adresy stron internetowych, są źródłami uzupełniającymi. W celu obejrzenia kompletnej listy źródeł wykorzystanych w tworzeniu tej strony, kliknij tu

Linki do stron obcojęzycznych

National Cancer Institute: What You Need to Know about Prostate Cancer
National Cancer Institute: Fact Sheet, Prostate-Specific Antigen (PSA) Test
American Cancer Society: Detailed Guide, Prostate Cancer.
Centers for Disease Control and Prevention: Prostate Cancer
Prostate Cancer Research Institute