Co to jest?
Hemochromatoza jest dziedzicznym lub nabytym zaburzeniem metabolizmu żelaza.
Organizm osoby chorej wchłania więcej żelaza niż jest to potrzebne. Z uwagi na to, że organizm nie ma możliwości wydalenia nadmiaru żelaza, odkłada się ono w tkankach i narządach wewnętrznych. Przeładowanie organizmu żelazem może prowadzić do zaburzenia czynności lub do niewydolności narządów, w szczególności serca, wątroby i części trzustki odpowiedzialnej za jej funkcje wewnątrzwydzielnicze. Powikłania to między innymi zapalenie stawów, cukrzyca, marskość wątroby, arytmia i niewydolność serca oraz wzmożona pigmentacja skóry.
Istnieją dwa rodzaje hemochromatozy: pierwotna – dziedziczna, przekazywana z pokolenia na pokolenie i wtórna, spowodowana inną chorobą leżącą u jej podłoża.
Hemochromatoza dziedziczna, zwana również pierwotną, jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń genetycznych w USA, gdzie choruje na nią około miliona ludzi, większość z nich rasy białej. Hemochromatoza dziedziczna jest chorobą dziedziczoną autosomalnie recesywnie, co oznacza, że do jej odziedziczenia potrzebne są dwie nieprawidłowe kopie genu. Około 1 na 10 osób rasy białej jest nosicielem, czyli posiada jedną nieprawidłową (lub zmutowaną) kopię genu HFE związanego z hemochromatozą dziedziczną. Nosiciele nie są narażeni na przeładowanie żelazem. Około 1 na 300 osób rasy białej posiada dwie zmutowane kopie genu HFE i jest w grupie ryzyka przeładowania żelazem i wystąpienia objawów klinicznych. Jednak u większości osób z dwoma zmutowanymi genami nie występują objawy choroby. Przyczyna tego nie została poznana i obecnie prowadzone są badania mające na celu wykrycie, ile z tych osób zachoruje.
Hemochromatoza dziedziczna dotyka więcej mężczyzn niż kobiet. Objawy również pojawiają się wcześniej u mężczyzn, zazwyczaj w wieku 30 – 50 lat. Dwie inne rzadkie formy hemochromatozy dziedzicznej – hemochromatoza noworodkowa i młodzieńcza – mogą powodować znaczne przeładowanie żelazem u dzieci i młodych osób dorosłych. Przyczyną jest mutacja innego genu, zwanego hemojuweliną. Niewielki odsetek przypadków hemochromatozy jest spowodowanych mutacją genów kodujących inne białka, w tym hemojuwelinę oraz receptor transferyny 2 i ferroportynę, jednak badania w kierunku tych mutacji nie są powszechnie dostępne.
Hemochromatoza wtórna to nabyte przeładowanie organizmu żelazem, które może być spowodowane różnymi chorobami lub stanami klinicznymi, takimi jak przewlekła choroba wątroby, niektóre formy niedokrwistości, częste przetoczenia krwi i w rzadkich przypadkach doustną suplementacją żelaza.
Objawy
U około połowy chorych na hemochromatozę mogą nie występować objawy kliniczne lub pojawiają się i ich natężenie rośnie po długim czasie, mogą przypominać objawy charakterystyczne dla innych chorób i różnią się osobniczo. Wystąpić może między innymi:
- zmęczenie,
- ból brzucha,
- ból stawów,
- podwyższony poziom cukru we krwi i cukrzyca,
- zaburzenia pracy wątroby i/lub nieprawidłowe wyniki testów wątrobowych,
- spadek libido, impotencja u mężczyzn,
- brak miesiączki u kobiet,
- niedoczynność tarczycy,
- osłabienie,
- zmieniony odcień skóry, szary lub brązowy.
Badania
Celem badań jest wykrycie i rozpoznanie hemochromatozy, ocena narządów pod kątem natężenia przeładowania żelazem i monitorowanie skuteczności leczenia.
BADANIA LABORATORYJNE
Są to przede wszystkim:
- Wysycenie transferyną – pomiar ilości żelaza związanego z transferyną, czyli białkiem transportującym żelazo. Wzrasta w hemochromatozie dziedzicznej, lecz nie jest swoiste dla tej choroby.
- Ferrytyna – badanie wykonywane w celu oceny zapasów żelaza w organizmie. Poziom może wzrastać w hemochromatozie dziedzicznej, lecz nie jest swoisty dla tej choroby. U osób z genem hemochromatozy dziedzicznej prawidłowy poziom oznacza niskie ryzyko rozwoju choroby.
- Panel wątrobowy – grupa testów wykonywana w celu oceny czynności wątroby.
- Badania genetyczne – można je wykonać jako pomoc w potwierdzeniu rozpoznania hemochromatozy dziedzicznej. Większość przypadków (około 80 – 90%) jest spowodowana mutacją C282y genu HFE. Obecność mutacji C282y nie zawsze jest równoznaczna z rozwojem choroby, lecz wskazuje na podwyższone ryzyko, na które w większym stopniu narażeni są mężczyźni. Największe badanie wykazało, że ryzyko u mężczyzn wynosi około 30% a u kobiet <5%. Czasami hemochromatozę dziedziczną może powodować mutacja H63D lub S65C genu HFE lub kombinacje tych mutacji. W rzadkich przypadkach przyczyną choroby mogą być inne nieprawidłowości genetyczne.
- Biopsja wątroby – w niektórych przypadkach rozpoznanie potwierdza się w badaniu wycinka pobranego z wątroby, pod kątem ilości żelaza i uszkodzenia wątroby.
BADANIA POZALABORATORYJNE
Czasami wykonuje się rezonans magnetyczny (MRI) jako pomoc w ocenie ilości żelaza zgromadzonej w wątrobie.
W celu stwierdzenia hemochromatozy w pierwszej kolejności oznacza się poziom żelaza we krwi oraz całkowitą zdolność wiązania żelaza, a następnie na tej podstawie wylicza się wysycenie transferyny. Często wykonuje się również pomiar stężenia ferrytyny w surowicy, by ocenić nagromadzenie żelaza w organizmie oraz obliczyć stopień przeładowania organizmu żelazem. U pacjentów z hemochromatozą wyniki obu badań są podwyższone. Rozpoznanie choroby zazwyczaj potwierdza się badaniami genetycznymi lub, w niektórych przypadkach, przy pomocy biopsji wątroby.
Leczenie
Celem leczenia jest zmniejszenie ilości żelaza w organizmie oraz utrzymania go na poziomie zbliżonym do prawidłowego, minimalizacja nieodwracalnego uszkodzenia narządów oraz leczenie powikłań. W przypadku hemochromatozy wtórnej leczenie powinno również dotyczyć choroby pierwotnej, leżącej u podstaw.
Leczenie hemochromatozy polega na upustach około pół litra krwi w regularnych odstępach czasu, by zmniejszyć nagromadzenie żelaza w organizmie. Częstość i długość leczenia zależą od stopnia przeładowania organizmu żelazem. Niedawno Amerykańska Agencja do spraw Żywności i Leków (FDA) zatwierdziła możliwość stosowania krwi pobranej od pacjentów z hemochromatozą do przetoczeń.
Hemochromatoza dziedziczna jest choroba nieuleczalną, lecz można ją skutecznie kontrolować przez całe życie. W przypadku hemochromatozy wtórnej nie zawsze konieczne są upusty krwi, lecz wystarczające może być leczenie choroby leżącej u jej podstaw.
Dostępne są także leki doustne, które wiążą nadmiar żelaza i ułatwiają jego wydalanie. Ich rola w leczeniu hemochromatozy nie została jeszcze do końca poznana, dlatego obecnie leczeniem z wyboru jest upuszczanie krwi.