Artykuły zamieszczone w dziale Laboratorium dostarczą Ci ogólnych informacji na temat obróbki pobranej krwi, wymazu z gardła oraz krwiodawstwa i krwiolecznictwa.
Badanie
W jakich przypadkach badanie jest wykonywane?
W jakich przypadkach badanie jest zlecane?
Co oznacza wynik?
Uwaga
Dla wielu oznaczeń nie ustalono standardowych zakresów referencyjnych. Ze względu na to, że wartości te zależą od wielu czynników takich jak: wiek, płeć, badana populacja, metoda oznaczenia, wyniki przedstawione jako wartości liczbowe mają różne znaczenie w różnych laboratoriach. Wynik powinien zawierać zakres referencyjny dla konkretnego oznaczenia. Lab Tests Online zaleca, aby pacjent przedyskutował wyniki testu z lekarzem. Dodatkowe informacje na temat zakresów referencyjnych są dostępne w artykule:
Pacjenci w różny sposób reagują na te same leki, a niektórzy z nich doświadczają też różnych skutków ubocznych. Odpowiedź organizmu może być uwarunkowana przez odziedziczone geny. Z uwagi na różne profile genetyczne oraz odpowiedź na leczenie, skuteczność oraz bezpieczeństwo stosowania danego leku – nawet w takiej samej dawce - nie będą takie same u wszystkich pacjentów. Większość leków jest rozkładana (metabolizowana) w organizmie przez enzymy. W niektórych przypadkach w wyniku przemiany materii dochodzi do inaktywacji(lub zmniejszenia aktywności) substancji aktywnej zawartej w leku. Z kolei winnych przypadkach w wyniku przemiany materii dochodzi do aktywacji substancji nieaktywnej (lub aktywnej w niewielkim stopniu). W trakcie leczenia bardzo istotne jest, aby substancja aktywna utrzymała się w organizmie przez czas pozwalający na osiągnięcie pożądanych efektów. Jednak u niektórych pacjentów aktywność enzymów powoduje zbyt szybkie lub zbyt powolne metabolizowanie leku, a czasami nawet brak jego przyswajania, co powoduje, że lek zostaje wydalony z organizmu zbyt szybko, przez co leczenie nie jest skuteczne, lub z kolei jego stężenie utrzymuje się zbyt długo, co powoduje występowanie działań niepożądanych. Indywidualna odpowiedź na dany lek może również zależeć od zróżnicowania w strukturze celu poddawanego działaniu leku – przykładem są białka, do których wiąże się lek w celu uzyskania określonego efektu. Oprócz tego, z powodu zróżnicowania białek biorących udział w odpowiedzi immunologicznej organizmu, u poszczególnych pacjentów mogą wystąpić skutki uboczne (zwane reakcją nadwrażliwości). Farmakogenetyka to dziedzina nauki badająca różnice genetyczne, które powodują zróżnicowaną osobniczo odpowiedź na przyjmowane leki. Analiza genów odpowiedzialnych za powstawanie substancji poddawanych działaniu leku oraz enzymów metabolizujących leki lub związanych z odpowiedzią immunologiczną ułatwia podjęcie decyzji o zmianie dawkowania lub wręcz o zastąpieniu danego leku innym. Podczas wyboru leku lekarz bierze również pod uwagę inne leki przyjmowane przez pacjenta, tak aby nie dopuścić do interakcji między nimi. Pojęcia “farmakogenetyka” i “farmakogenomika” czasami stosuje się wymiennie ,jednak nieznacznie różnią się one między sobą i nie ma zgodności co do ich dokładnej definicji. Farmakogenomika to ogólne badania wielu różnych genów mających wpływ na odpowiedź organizmu na leki. Farmakogenetyka to ocena odziedziczonych(genetycznych) różnic osobniczych mających wpływ na metabolizm leku oraz na odpowiedź organizmu na jego przyjmowanie. W niniejszym artykule używamy pojęcia farmakogenetyka.
Dlaczego farmakogenetyka jest tak istotna?
Leczenie danej choroby rozpoczyna się od przepisania przez lekarza odpowiedniego leku lub leków. Ich dawkowanie oraz pory przyjmowania dobiera się zazwyczaj w oparciu o przeciętne tempo przemiany materii oraz usuwanie z organizmu. „Standardową” dawkę przepisuje się z uwzględnieniem czynników takich jak masa ciała, płeć i wiek. Jednak reakcje na leki różnią się osobniczo, co oznacza konieczność dostosowania leczenia do konkretnego pacjenta - na przykład zmiany dawki lub całkowitej zmiany sposobu leczenia, w zależności od odpowiedzi organizmu i ewentualnych nieprzyjemnych bądź wręcz niebezpiecznych skutków ubocznych przyjmowania leku. Zdarza się, że po dodaniu nowego leku, pacjent, który dotychczas dobrze tolerował leczenie, zaczyna odczuwać skutki uboczne. Stężenie lub działanie niektórych leków monitoruje się wykonując badania krwi. Na tej podstawie można zwiększać lub zmniejszać dawkę leku tak, aby utrzymać jego stężenie lecznicze w organizmie. Kontrola stężenia leku w organizmie nazywana jest inaczej monitorowaniem stężenia leczniczego. Jeżeli zmiana dawkowania nie poprawi skuteczności leczenia lub pacjent doświadcza skutków ubocznych, lekarz może zlecić przyjmowanie innego leku. Farmakogenetyka daje lekarzom możliwość indywidualnego dostosowania leczenia w oparciu o profil genetyczny organizmu. Wykonanie testów przed rozpoczęciem podawania leku w celu oszacowania prawdopodobnej odpowiedzi organizmu na różne klasy leków jest kluczowym obszarem nowych badań. Uzyskane w ten sposób informacje genetyczne mogą być przydatne zarówno dla lekarza jak i dla pacjenta podczas dobierania leczenia i ustalania dawek. Obecnie farmakogenetyka umożliwia wcześniejsze dobranie prawidłowego sposobu leczenia oraz dawkowania niektórych leków, co zwiększa szansę na uzyskanie oczekiwanego efektu leczniczego przy jednoczesnym zmniejszeniu ryzyka działań niepożądanych.
Informacja o badanej próbce
Na czy polegają testy farmakogenetyczne?
Geny są podstawową jednostką materiału genetycznego, segmentami DNA zazwyczaj kodującymi wytwarzanie swoistych białek, w tym również enzymów. Każdy człowiek ma dwie kopie większości genów – po jednej kopii odziedziczonej od każdego z rodziców. Każdy gen składa się ze swoistego kodu genetycznego, będącego sekwencją nukleotydów. Istnieją cztery rodzaje nukleotydów (A, T, Glub C). Jeden z nukleotydów zajmuje wiodącą pozycję w genie – jest on określany jako nukleotyd typu dzikiego. Jeżeli w jednej z kopii genu występuje inny nukleotyd niż nukleotyd typu dzikiego, osoba posiada heterozygotyczną postać genu. Jeżeli w obydwóch kopiach występuje ten sam wariant nukleotydu, osoba posiada homozygotyczną postać genu. Nukleotydy lub warianty genetyczne (zwane również polimorfizmami lub mutacjami) występują w całej populacji. Niektóre warianty genetyczne są łagodne – nie powodują niepożądanych objawów, lub są odpowiedzialne za cechy takie jak wzrost, kolor włosów czy oczu. Inne warianty genetyczne są przyczyną konkretnych chorób, a kolejne z nich odpowiadają za zróżnicowaną odpowiedź organizmu na dane leki. Testy farmakogenetyczne mają na celu wykrycie wariantów genetycznych odpowiedzialnych za zróżnicowaną odpowiedź na dane leki. Warianty te występują w genach kodujących enzymy metabolizujące leki, substancje-cele, na które leki działają lub białka biorące udział w odpowiedzi immunologicznej organizmu. Testy farmakogenetyczne pozwalają stwierdzić, czy wariant jest hetero- czy też homozygotyczny, co ma wpływ na odpowiedź organizmu na podany lek.
Badanie
W jakich przypadkach badanie jest zlecane?
Badanie w kierunku wykrycia wariantów genetycznych biorących udział w odpowiedzi organizmu na dany lek można wykonać a dowolnym etapie leczenia (na przykład przed jego rozpoczęciem, we wstępnej fazie lub później).Wyniki badania w połączeniu z innymi danymi klinicznymi, takimi jak wiek, waga, stan zdrowia i inne przyjmowane leki, pomagają indywidualnie dostosować leczenie. Czasami informacje te pomagają ustalić odpowiednie dawkowanie leku lub dobrać inny lek. Testy farmakogenetyczne mają na celu dostarczenie dodatkowych informacji, lecz nie zastępują monitorowania stężenia leczniczego. Testy farmakogenetyczne dla danego genu wykonuje się tylko raz, ponieważ profil genetyczny organizmu nie ulega zmianie. W zależności od leku zleca się badanie jednego lub kilku genów. Przykładowo,oznaczenie kilku genów zleca się w przypadku konieczności podania warfaryny, na którą wpływ mogą mieć warianty CYP2C9 i VKORC1. Badania zleca się przed rozpoczęciem podawania danego leku, w przypadku występowania działań niepożądanych podczas przyjmowania leku lub jeżeli występują trudności z dobraniem dawkowania albo utrzymaniem stałego stężenia leku we krwi. Czasami działania niepożądane występują dopiero po włączeniu lub odstawieniu kolejnego leku.
Testy farmakogenetyczne
Obecnie dostępnych jest wiele testów farmakogenetycznych, których wykonanie można zlecić w warunkach klinicznych. Niektóre z nich wykonuje się tylko w określonych grupach etnicznych. W tabeli podano nazwy niektórych leków, dla których dostępne są testy farmakogenetyczne:
Co jeszcze należy wiedzieć?
Z różnych przyczyn dla większości leków nie wykonuje się badań farmakogenetycznych. Jednak badania takie można zlecić w przypadku leków o wąskim przedziale terapeutycznym i/lub o znacznym stopniu działań niepożądanych. Testy farmakogenetyczne mają na celu dostarczenie informacji pomagających dobrać odpowiednie leczenie i dawkowanie leku. Przed lub po wykonaniu testu farmakogenetycznego pacjent może uzyskać dokładniejsze informacje na jego tematu konsultanta z dziedziny genetyki. Przed wykonaniem jakichkolwiek badań genetycznych zaleca się poradnictwo genetyczne i uzyskanie świadomej zgody pacjenta.
Informacje w języku angielskim dotyczące roli farmakogenetyki w procesie leczenia dostępne są na stronie internetowej Personalized Medicine Coalition.
Najczęściej zadawane pytania
1. Czy każdy człowiek powinien zostać poddany testom farmakogenetycznym?
Obecnie są one zalecane tylko u osób mających przyjmować lub przyjmujących leki, dla których dostępne są zatwierdzone testy farmakogenetyczne.
2. Czy testy farmakogenetyczne są wymagane przed rozpoczęciem terapii pewnymi lekami?
Nie. Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków może zalecić ich wykonanie, jak w przypadku irynotekanu, lecz nie są one obowiązkowe.
3. Dlaczego badanie u danego pacjenta wykonuje się tylko raz?
Profil genetyczny organizmu jest niezmienny. Inne testy farmakogenetyczne można wykonać w przypadku konieczności podania innego leku, z którym są one powiązane.
4. Czy to oznacza, że nie ma konieczności monitorowania stężenia leku w organizmie?
Nie. Monitorowanie stężenia leczniczego może być konieczne z uwagi na to, że podlega ono wpływom różnych czynników – nie tylko genetycznych.
5. W jakim materiale wykonuje się oznaczenia?
Krew pobrana z żyły łokciowej. Oznaczenia można również wykonać w próbkach śliny i wymazie z policzka pobranym przy pomocy szpatułki.
6. Czym się różnią testy farmakogenetyczne od badań genetycznych?
Testy farmakogenetyczne wykonuje się w celu określenia potencjalnej odpowiedzi organizmu pacjenta na leczenie. Większość badań genetycznych wykonuje się w celu rozpoznania lub określenia prawdopodobieństwa wystąpienia choroby genetycznej, w celu wykrycia bakterii i wirusów, w medycynie sądowej oraz w celu ustalenia rodzicielstwa.
7. Czy po wykonaniu testu zmienia się sposób monitorowania pacjenta?
Zależy to od wyniku testu, szczególnie przed rozpoczęciem przyjmowania leku, przy zmianie dawki lub po dodaniu / odstawieniu innego leku.
8. Czy badaniom należy również poddać członków rodziny pacjenta?
Tę kwestię należy omówić z lekarzem prowadzącym i członkami rodziny. W niektórych przypadkach jest to wskazane; w innych przydatne tylko, jeżeli członkowie rodziny będą przyjmować ten sam lek, lub lek z tej samej klasy. Wyniki testów farmakogenetycznych warto przekazać lekarzowi wraz z historią choroby w rodzinie.
9. Skąd wiadomo, czy należy wykonać test farmakogenetyczny?
Pacjent wraz z lekarzem powinien przedyskutować historię choroby, skutki uboczne i/lub niepożądane reakcje na leki, które miały miejsce w przeszłości, jak również dostępne metody leczenia i przydatność testów farmakogenetycznych. Testy te wykorzystuje się tylko w połączeniu z innymi danymi klinicznymi.
