W celu rozpoznania i czasami monitorowania porfirii (grupy dziedzicznych zaburzeń, w których zakres wchodzi między innymi zaburzenie przemiany hemu, będącego składnikiem hemoglobiny).

W przypadku, gdy objawy wskazują na ostrą porfirię neurologiczną/psychiatryczną (bóle brzucha, mrowienie dłoni lub stóp i/lub splątanie czy też halucynacje) lub porfirię skórną (zaczerwienienia, bąble lub blizny po kontakcie skóry ze słońcem).

Rodzaj próbki zależy od tego, jakie oznaczenie ma zostać wykonane. Może to być:

• próbka krwi pobranej z żyły łokciowej
• próbka moczu spontanicznego lub ze zbiórki dobowej (podczas zbiórki mocz należy chronić przed światłem)
• próbka świeżego kału bez śladów moczu lub wody.

‍

Jeśli lekarz podejrzewa porfirię neurologiczną należy pobierać próbkę materiału biologicznego podczas ostrego ataku.

Oznaczenia porfiryn stosowane są jako wspomaganie rozpoznania i monitorowania zespołu zaburzeń zwanego porfirią. Większość oznaczeń porfiryny służy wykryciu i oznaczeniu produktów ubocznych syntezy hemu. Hem jest zawierającym żelazo barwnikiem, istotnym składnikiem hemoglobiny (białka w czerwonych krwinkach, pozwalającego na transport tlenu) oraz wielu innych białek. Synteza hemu jest procesem stopniowym, wymagającym następującego po sobie działania ośmiu różnych enzymów. W przypadku niedoboru jednego z tych enzymów dochodzi do powstania efektu wąskiego gardła i nagromadzenia prekursorów takich jak uroporfiryny, koproporfiryny lub protoporfiryny, które są gromadzone w tkankach a następnie usuwane z moczem i kałem. Rodzaj gromadzących się prekursorów zależy od miejsca powstania wąskiego gardła.

Istnieje sześć głównych form porfirii, każda z nich związana jest z niedoborem innego enzymu. Większość z nich dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący, przy jednym genie prawidłowym i jednym zmutowanym.

Porfirie powodujące występowanie objawów neurologicznych pojawiają się w formie ostrych ataków trwających kilka dni do kilku tygodni. Objawy towarzyszące atakowi to między innymi ból w podbrzuszu, zatwardzenie, splątanie, omamy i/lub napady drgawkowe. Istnieją cztery rodzaje porfirii neurologicznych: ostra porfiria przerywana (AIP), porfiria mieszana (VP), dziedziczna koproporfiria (HCP) i bardzo rzadka porfiria z niedoboru dehydratazy ALA (kwasu aminolewulinowego) (ADP). W niektórych przypadkach VP i HCP występują również objawy skórne.

Porfirie skórne związane są z uczuleniem na światło. Kontakt ze światłem słonecznym, nawet przez szybę, ma toksyczny wpływ na skórę pacjenta. Może spowodować zaczerwienienie, opuchliznę i pieczenie, a u niektórych pacjentów nawet bąble, zgrubienia skóry, przebarwienia a czasem powstawanie blizn. Występują trzy rodzaje porfirii skórnych: porfiria skórna późna (PCT), protoporfiria erytropoetyczna (EPP) i wrodzona porfiria erytropoetyczna (CEP). Więcej informacji na temat każdej z nich znajduje się w artykule Porfirie.

Porfirie skórne to między innymi:

• porfiria skórna późna (PCT), najczęściej spotykana; w przeciwieństwie do innych rodzajów porfirii, większość przypadków spowodowana jest nabytym niedoborem enzymów w wyniku zaburzeń pracy wątroby
  
• protoporfiria (zwana również protoporfirią erytropoetyczną), która zazwyczaj ma początek w dzieciństwie lub okresie dojrzewania; w wyniku kontaktu ze światłem słonecznym dochodzi do zaczerwienienia skóry, czemu towarzyszy pieczenie lub swędzenie, rzadko dochodzi do powstawania blizn
  
• wrodzona porfiria erytropoetyczna (CEP), bardzo rzadkie zaburzenie dziedziczone recesywnie; z czasem wyjątkowa nadwrażliwość na światło prowadzi do powstawania rozległych blizn na skórze po kontakcie ze światłem.

W rzadkich przypadkach u pacjenta występować mogą dwa rodzaje porfirii lub homozygotyczny niedobór jednego enzymu powodujący ostrzejszą formę zaburzeń.

W celu rozpoznania porfirii w laboratoriach oznacza się porfiryny i ich prekursory w moczu, krwi i kale. W skład tych oznaczeń wchodzi:

• kwas delta-aminolewulinowy (ALA) w moczu
• porfobilinogen (PBG) w moczu
• porfiryny (uroporfiryna, koproporfiryna, protoporfiryna) w moczu, kale lub krwi

Wyspecjalizowane laboratoria mogą wykonywać oznaczenia jednego lub więcej uszkodzonych enzymów. Najczęściej oznaczanym enzymem jest deaminaza porfobilinogenu (PBG-D) w czerwonych krwinkach, dzięki czemu rozpoznaje się ostrą porfirię przerywaną. Pewne laboratoria naukowe wykonują badania genetyczne w kierunku swoistych mutacji genów powodujących jedną z odmian porfirii, lecz znajdują one zastosowanie głównie jako narzędzie do badań naukowych.

‍

Oznaczenia porfiryn stosowane są jako wspomaganie rozpoznania i czasami monitorowania porfirii. Chorobę można klasyfikować w zależności od objawów jako porfirie neurologiczne lub skórne. Ponieważ objawy kojarzone z tą chorobą mogą również występować w wielu innych stanach klinicznych, oznaczenie wykonywane jest również w celu wykluczenia porfirii u pacjenta z objawami neurologicznymi/psychicznymi lub skórnymi.
Porfirie neurologiczne są związane z ostrymi atakami obejmującymi układ nerwowy i/lub przewód pokarmowy. Są to ostra porfiria przerywana (AIP), dziedziczna koproporfiria (HCP) i porfiria z niedoboru dehydratazy ALA (ADP).

W porfiriach neurologicznych wykonuje się następujące badania:

• Podstawowym testem jest badanie moczu na obecność porfobilinogenu (PBG), prekursora porfiryn
• Jeżeli wynik PBG jest nieprawidłowy, można wykonać badanie na obecność porfiryn w moczu, który pozwala na oznaczenie uroporfiryn i koproporfiryn i dostarcza dodatkowych informacji na temat rodzaju obecnej porfirii neurologicznej
• W celu rozróżnienia porfirii VP i HCP można wykonać oznaczenie porfiryn w kale
• Oznaczenie innego prekursora porfiryn, kwasu aminolewulinowego (ALA) wykonuje się w celu rozpoznania rzadkiej porfirii z niedoboru dehydratazy ALA (ADP). ALA oznacza się łącznie z PBG jako element szczegółowych badań w procesie diagnostycznym, a jego stężenie wzrasta we wszystkich rodzajach porfirii neurologicznych.

Porfiriom skórnym, w których skład wchodzą porfiria skórna późna (PCT), protoporfiria erytropoetyczna (EPP) i wrodzona porfiria erytropoetyczna (CEP), towarzyszą zmiany w obrębie skóry.

W porfiriach skórnych wykonuje się następujące badania:

• Oznaczenie porfiryn w moczu wykonywane w celu oceny dorosłych pacjentów z pęcherzami, bliznami i przebarwieniami skóry w miejscach eksponowanych na promienie słoneczne (podejrzenie PCT)
• Oznaczenie porfiryn we krwi jest najskuteczniejszym sposobem rozpoznania EPP u pacjentów z zaczerwienieniem, świądem i obrzękiem skóry występującym wkrótce po ekspozycji na promienie słoneczne
• Wyniki oznaczeń porfiryn we krwi i w moczu są nieprawidłowe u pacjentów z CEP – rzadką chorobą powodującą znaczną nadwrażliwość na światło u dzieci.

Oznaczenia te czasami wykorzystuje się w celu monitorowania choroby u pacjentów z rozpoznaną porfirią.

W celu potwierdzenia rozpoznania ostrej porfirii przerywanej można również wykonać oznaczenia aktywności enzymów (deaminazy porfobilinogenu w krwinkach czerwonych). Badania genetyczne w kierunku porfirii nie są powszechnie dostępne, lecz stanowią kolejny sposób rozpoznania choroby. Obydwa rodzaje badań można wykonywać w celu wykrycia dziedzicznych porfirii u członków rodziny chorego, nawet przy braku objawów.

‍

Zazwyczaj u pacjenta występują objawy neurologiczne lub objawy skórne, lecz w przypadku VP lub HCP mogą one występować jednocześnie.
Ostre porfirie neurologiczne – badania można zlecić u pacjenta z ostrymi atakami trwającymi od kilku dni do kilku tygodni. Ataki mogą być wywołane przez różne leki lub czynniki środowiskowe takie jak zmiany diety, stres lub ekspozycja na substancje toksyczne. Podczas ataków mogą występować następujące objawy:

• Ból brzucha, mdłości
• Zatwardzenie
• Neuropatia obwodowa – mrowienie, drętwienie lub ból dłoni i stóp
• Osłabienie mięśni
• Zatrzymanie moczu
• Splątanie, omamy

Porfirie skórne – badania można zlecić w przypadku występowania jednego lub kilku objawów występujących na skórze w miejscu ekspozycji na słońce, takich jak:

• Pęcherze
• Blizny
• Przebarwienia
• Zaczerwienienie
• Świąd
• Pieczenie
• Obrzęk

U osoby z rozpoznaną porfirią chorobę można monitorować poprzez regularne wykonywanie badań.

‍

Wyniki oznaczeń porfiryn należy interpretować z rozwagą. Stężenie niektórych porfiryn lub ich prekursorów jest zwykle poniżej wartości odcięcia. W każdej z porfirii podwyższone jest stężenie co najmniej jednej z porfiryn i ich prekursorów, a to, która z nich jest podwyższona, pomaga rozpoznać rodzaj porfirii. Na przykład PBG w moczu znacznie wzrasta u pacjentów z porfiriami neurologicznymi. Jednak stężenie porfiryn może wzrastać nawet kilkukrotnie również w innych stanach klinicznych. Oprócz tego, pomiędzy atakami ostrej porfirii neurologicznej stężenie porfiryn może spadać do niemalże do prawidłowych wartości. Interpretacja wyników może być różna i powinien ją wykonać lekarz lub technik laboratoryjny z doświadczeniem w rozpoznawaniu porfirii.

Ujemny wynik testu z dużym prawdopodobieństwem oznacza, że objawy u pacjenta nie są wynikiem porfirii, jednak wynik dodatni należy potwierdzić przy pomocy dodatkowych oznaczeń.

Wyniki badań występujące w poszczególnych rodzajach porfirii:

Tabela pochodzi z artykułu "Iron and porphyrin metabolism," Clinical Chemistry: Theory, Analysis and Correlation, dzięki uprzejmości dr Williama E. Schreibera.
Jeżeli wykonuje się oznaczenia enzymatyczne, niska wartość jest pomocna w potwierdzeniu rozpoznania. Na przykład obniżona aktywność deaminazy porfobilinogenowej stanowi potwierdzenie ostrej porfirii przerywanej.

Nieprawidłowe wyniki oznaczenia enzymów lub wykrycie mutacji genu wskazują na to, że członek rodziny odziedziczył porfirię. Jednak na ich podstawie nie można określić, czy u danej osoby wystąpią objawy porfirii, ani do jakiego stopnia będą one nasilone. Na szczęście u większości nosicieli zmutowanego genu atak nie występuje.

‍

‍

Rozpoznanie porfirii może być trudne ponieważ jest to choroba rzadka a objawy są różnorodne i mogą występować także w przypadku innych chorób.
Pewne leki, alkohol oraz inne czynniki środowiskowe jak dieta, stres czy choroba mogą wywołać ostry atak porfirii neurologicznej u osób z chorobą ukrytą lub nieaktywną. W ten sam sposób kontakt ze światłem słonecznym spowodować może zmiany skórne u pacjentów z porfirią skórną. Najbardziej skutecznym sposobem złagodzenia ataków porfirii jest zmiana trybu życia i unikanie czynników drażniących.

W niektórych specjalistycznych laboratoriach można oznaczać porfiryny w osoczu, żółci lub innych płynach ale nie jest to konieczne do postawienia rozpoznania.

1. Czy ukryta porfiria ma wpływ na zdrowie pacjenta?

W większości przypadków ukryta porfiria nie ma wpływu na zdrowie pacjenta, ponieważ jest w stanie uśpienia. Istotne jest aby ustalić, czy osoba, której krewni chorowali na tę chorobę, ma ukrytą formę porfirii, aby podczas ewentualnego leczenia innych schorzeń u tej osoby unikać podawania leków mogących wywołać atak.

2. Czy oznaczenie porfiryn można wykonać w gabinecie lekarskim?

Nie. Oznaczenia wymagają wyspecjalizowanego sprzętu i uważnej oceny. Niektóre można wykonać w laboratorium szpitala rejonowego, inne wysyła się do laboratorium referencyjnego.

3. Dlaczego wykonuje się oznaczenia w próbce moczu z dobowej zbiórki pomimo wcześniejszego wykonania oznaczenia w próbce moczu spontanicznego?

Szybkość wytwarzania i usuwania porfiryn do moczu może być różna w zależności od pory dnia i dlatego oznaczenie w próbce moczu spontanicznego może nie wykazać podwyższonego poziomu. Oznaczenie w próbce moczu z dobowej zbiórki umożliwia ocenę wszystkich porfiryn wydalanych z moczem w okresie doby.

4. Dlaczego u pacjenta z porfirią rozpoznaną wiele lat temu do tej pory nie wystąpiły żadne objawy choroby?

Czasami przez długi czas choroba pozostaje uśpiona, lub rozpoznanie nie było prawidłowe. Wiele lat temu badania w kierunku porfirii nie były tak dokładne jak obecnie, przez co rozpoznanie u niektórych pacjentów nie było prawidłowe.

5. Dlaczego informacje dotyczące bezpiecznych i niebezpiecznych leków publikowane na stronach internetowych różnią się w zależności od zastosowanych kryteriów?

Informacje dotyczące bezpieczeństwa leków stosowanych w porfiriach nie są pełne. Porfiria to rzadka choroba i w ciągu ostatnich kilku lat wprowadzono wiele leków, dlatego nie zawsze możliwe jest upewnienie się, że lek jest bezpieczny dopóki nie zostanie on przetestowany na wielu pacjentach z porfirią, co może trwać nawet wiele lat.

‍

UWAGA: Wymienione poniżej adresy stron internetowych, są źródłami uzupełniającymi. W celu obejrzenia kompletnej listy źródeł wykorzystanych w tworzeniu tej strony, kliknij tu .

‍Linki do tej strony:
‍Choroby: Porfiria, Niedokrwistość, Neuropatia, Hemochromatoza

Linki do stron obcojęzycznych:
‍American Porphyria Foundation (APF)
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK): Porphyria
Mayo Clinic: Porphyria
Genetic Home Reference: Porphyria
NIH, Office of Rare Diseases Research: Porphyria
National Organization for Rare Disorders: Porphyria
National Human Genome Research Institute: Learning about Porphyria

‍

‍