Stężenie glukozy we krwi oznacza się aby sprawdzić, czy mieści się ono w zakresie wartości prawidłowych. Oznaczenie to ma zastosowanie w badaniach przesiewowych w kierunku cukrzycy i stanu przedcukrzycowego, w monitorowaniu wysokiego (hiperglikemia) i niskiego (hipoglikemia) stężenia glukozy we krwi oraz w ocenie obecności glukozy w moczu.

We krwi: u osób powyżej 45. roku życia lub z podwyższonej grupy ryzyka rozwoju cukrzycy, przy objawach wskazujących na zbyt wysokie lub zbyt niskie stężenie glukozy we krwi, u kobiet w ciąży. Chorzy na cukrzycę samodzielnie monitorują stężenie glukozy we krwi, badając je kilkukrotnie w ciągu doby.     W moczu: zazwyczaj w ramach badania ogólnego moczu.

Próbka krwi pobrana z żyły łokciowej lub kropla krwi pobrana przez nakłucie opuszki palca, czasami próbka moczu spontanicznego. Niektórzy chorzy stosują urządzenie do ciągłego monitorowania glikemii - pomiarów w regularnych odstępach czasu dokonuje niewielki czujnik umieszczony pod skórą na brzuchu, który dokonuje pomiarów i wysyła wyniki do urządzenia przymocowanego do ubrania chorego. Cyfrowy odczyt pozwala monitorować poziom glukozy w czasie rzeczywistym.

Zwykle zalecane jest przybycie na badanie na czczo (przez 8 godzin nie należy nic jeść ani pić, za wyjątkiem wody). U osób z cukrzycą w celu lepszej kontroli glikemii próbki krwi można pobierać na czczo i po posiłkach. W celu oceny tzw. glikemii przygodnej, oznaczeń w określonych odstępach czasu i oznaczeń glikemii poposiłkowej należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym.

W celach przesiewowych zaleca się wykonywanie oznaczeń glukozy we krwi u pacjenta na czczo (pacjent powinien powstrzymać się od jedzenia i picia, za wyjątkiem wody, przez 8 godzin przed pobraniem próbki). Chorzy z cukrzycą samodzielnie monitorują poziom glukozy, często na czczo i po posiłku. W celu oceny tzw. glikemii przygodnej i oznaczeń w określonych odstępach czasu należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym. Test obciążenia glukozą wymaga pobrania pierwszej próbki na czczo, a kolejne próbki pobiera się w określonych odstępach czasu, po wypiciu przez pacjenta roztworu zawierającego określoną ilość glukozy.

Glukoza to podstawowe źródło energii dla całego organizmu i jedyne źródło energii dla mózgu i układu nerwowego. Jest ona niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, a jej stężenie we krwi musi utrzymywać się na określonym poziomie. Jej stężenie można mierzyć na kilka sposobów. Patrz rozdział "W jakich przypadkach badanie jest wykonywane".

Przyjęte z pożywieniem węglowodany zawarte w owocach, warzywach, pieczywie i innych produktach są rozkładane w przewodzie pokarmowym do glukozy (i innych składników odżywczych), które są wchłaniane a do krwi w jelicie cienkim. Wykorzystanie glukozy jako źródła energii zależy od insuliny - hormonu wytwarzanego przez trzustkę. Ułatwia on też magazynowanie nadmiaru glukozy w wątrobie w postaci glikogenu (glikogen - krótkoterminowy zapas energii) i pobudza wytwarzanie tłuszczów z nadmiaru glukozy (triglicerydy - długoterminowy zapas energii), które są magazynowane w tkance tłuszczowej.
W prawidłowych warunkach po każdym posiłku stężenie glukozy we krwi nieznacznie się podnosi, w odpowiedzi na co trzustka uwalnia określoną ilość insuliny do krwi - stosownie do wielkości i składu posiłku. Glukoza przedostaje się do wnętrza komórek, gdzie jest metabolizowana, a jej poziom we krwi spada. W odpowiedzi trzustka zwalnia, a następnie zatrzymuje proces uwalniania insuliny.

Jeżeli stężenie glukozy we krwi zbytnio się obniży, co się może zdarzyć w dużej przerwie miedzy posiłkami albo po intensywnym wysiłku fizycznym, do krwi uwalnia się inny hormon produkowany w trzustce - glukagon. Glukagon pobudza wątrobę do uwalniania określonej ilości zapasów glukozy zmagazynowanej w glikogenie, aby uzupełnić jej niedobory we krwi. Jeżeli sprzężenie glukoza/insulina działa prawidłowo, stężenie glukozy we krwi pozostaje na względnie stałym poziomie. Jeśli ta równowaga zostanie zachwiana i stężenie glukozy we krwi wzrasta, organizm próbuje zachować równowagę poprzez zwiększenie wydzielania insuliny i poprzez wydalanie nadmiaru glukozy z moczem.

W wielu różnych sytuacjach może dochodzić do zachwiania równowagi pomiędzy stężeniem glukozy a hormonami trzustki, czego efektem jest zbyt wysokie lub niskie stężenie glukozy we krwi. Najczęściej dzieje się to u chorych z cukrzycą. Cukrzyca to grupa chorób związana z niedoborem insuliny wynikającym z niedostatecznej syntezy oraz sekrecji i/lub oporności komórek na insulinę. Organizm osób z nieleczoną cukrzycą nie wykorzystuje glukozy w sposób prawidłowy. Osoby, których organizm nie wytwarza wystarczającej ilości insuliny (i zazwyczaj występują u nich autoprzeciwciała związane z cukrzycą) chorują na cukrzycę typu 1, natomiast te, u których stwierdza się oporność na insulinę i czasami brak wytwarzania wystarczającej ilości insuliny, chorują na cukrzycę typu 2. lub mają stan przedcukrzycowy.

Ostre i znaczne wahania stężenia glukozy (hiperglikemia lub hipoglikemia) mogą stanowić zagrożenie życia, powodując niewydolność narządową, uszkodzenie mózgu, śpiączkę, a w sytuacjach krańcowych śmierć organizmu. Przewlekłe wysokie stężenie glukozy we krwi może powodować postępujące uszkodzenia tkanek i narządów takich jak nerki, oczy, naczynia krwionośne, serce i nerwy. Przewlekła hipoglikemia może prowadzić do uszkodzenia mózgu i nerwów.
U niektórych kobiet występuje cukrzyca ciążowa, czyli hiperglikemia lub nieprawidłowa tolerancja glukozy, która pojawia się w czasie ciąży. Nieleczona może być przyczyną dużej wagi urodzeniowej i niskiego stężenia glukozy we krwi u dziecka. U niektórych kobiet, u których wystąpiła cukrzyca ciążowa może dojść do rozwoju cukrzycy.

‍

Oznaczanie glukozy we krwi może być stosowane w celu:

• wykrycia wysokiego (hiperglikemia) lub niskiego (hipoglikemia) poziomu glukozy we krwi
• jako badanie przesiewowe w kierunku cukrzycy u pacjentów z grupy ryzyka, przed wystąpieniem objawów; w niektórych przypadkach początkowe fazy cukrzycy przebiegają bezobjawowo, dlatego badania przesiewowe mogą pomóc rozpoznać chorobę i umożliwić rozpoczęcie leczenia przed pogorszeniem stanu pacjenta lub wystąpieniem powikłań
• monitorowania stężenia glukozy u chorych z cukrzycą lub stanem przedcukrzycowym
• monitorowania glikemii u pacjentów z cukrzycą.

W zależności od celu badania stężenie glukozy można oznaczać na różne sposoby.

Badania przesiewowe i rozpoznanie

W profilaktyce i procesie rozpoznania cukrzycy typu 1. i 2. oraz stanu przedcukrzycowego można wykonać badania wymienione poniżej (badania w kierunku cukrzycy ciążowej wykonuje się w inny sposób - patrz poniżej). Jeżeli wyniki badań przesiewowych są nieprawidłowe, badanie powtarza się kolejnego dnia. Jeżeli wynik ponownego badania jest nieprawidłowy, potwierdza się rozpoznanie cukrzycy.

• poziom glukozy w osoczu na czczo (FPG) – oznaczenie poziomu glukozy we krwi po co najmniej 8 godzinach od ostatniego posiłku,
• Doustny test obciążenia glukozą (DTTG). Po oznaczeniu stężenia glukozy na czczo (patrz powyżej), pacjent wypija roztwór 75g glukozy, a następnie poziom glukozy oznaczany jest dwie godziny po wypiciu roztworu. Procedura pobudza organizm do przetwarzania glukozy. W prawidłowych warunkach poziom glukozy we krwi wzrasta po wypiciu roztworu i dochodzi do stymulacji trzustki do uwalniania insuliny do krwiobiegu. Insulina umożliwia pobór glukozy przez komórki. W miarę upływu czasu poziom glukozy we krwi powinien się obniżać. Jeżeli organizm nie wytwarza wystarczającej ilości insuliny lub komórki wykazują oporność na jej działanie (insulinooporność), do komórek przedostaje się mniej glukozy, której stężenie we krwi pozostaje wtedy na wysokim poziomie.
• Alternatywnym badaniem w procesie badań przesiewowych i diagnostycznych jest oznaczenie hemoglobiny A1c (patrz artykuł dotyczący HbA1c).

Czasami poziom glukozy oznacza się w próbce krwi pobranej bez konieczności pozostawania na czczo, na przykład w ramach panelu badań metabolicznych. Jeżeli wynik jest nieprawidłowy, zazwyczaj wykonuje się kolejne oznaczenie na czczo lub test obciążenia glukozą.

Stężenie glukozy oznacza się również u kobiet ciężarnych w 24 - 28 tygodniu ciąży, w ramach badań przesiewowych w kierunku cukrzycy ciążowej. Amerykańskie Stowarzyszenie Diabetologiczne zaleca, aby kobiety ciężarne, u których w poprzednich ciążach rozpoznano cukrzycę ciążową, objąć badaniami przesiewowymi i diagnostycznymi metodą jedno- lub dwuetapową. Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów zaleca metodę dwuetapową. Polskie Towarzystwo Diabetoloigiczne zaleca metodę jednoetapową. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego powinno się najpierw oznaczyć stężenie glukozy na czczo i jeśli przekracza ono 92 mg/dL wówczas dopiero wykonać DTTG stosować metodą jednoetapową. Gdy stężenie glukozy jest w granicach 92-125 mg/dL należy pilnie wykonać DTTG, natomiast gdy stężenie wyjściowe glukozy przekracza 125 mg/dL należy pilnie powtórzyć oznaczenie glikemii na czczo i w razie potwierdzenia nieprawidłowego wyniku skierować ciężarną do ośrodka leczącego cukrzycę wikłającą ciążę.

• Wykonanie jednoetapowego dwugodzinnego testu obciążenia glukozą. Po oznaczeniu poziomu glukozy na czczo, kobieta wypija roztwór 75g glukozy, a następnie poziom glukozy oznaczany jest godzinę i dwie godziny po wypiciu roztworu. W celu rozpoznania cukrzycy wystarczy, że jedna wartość przekracza punkt odcięcia:

Kobiety, u których rozpoznano cukrzycę ciążową powinny poddać się badaniom przesiewowym w kierunku cukrzycy po 6-12 tygodniach po porodzie.

Monitorowanie

Każdy chory na cukrzycę powinien kontrolować swój poziom glukozy we krwi, nawet kilka razy dziennie, w celu określenia, na ile glikemia odbiega od prawidłowego poziomu i ustalenia rodzaju leków (doustnych leków obniżających poziom glukozy we krwi lub insuliny) oraz ich dawkowania. Samodzielne badanie polega na naniesieniu kropli krwi z nakłutej opuszki palca na pasek wskaźnikowy i umieszczeniu paska w glukometrze - niewielkim urządzeniu, zapewniającemu cyfrowy odczyt poziomu glukozy we krwi.

Mocz

Glukozę w moczu oznacza się w ramach rutynowego badania moczu, stanowiącego element badań ogólnych lub prenatalnych. W przypadku stwierdzenia obecności glukozy w moczu można następnie zlecić jej oznaczenie we krwi. Oznaczenie poziomu glukozy w moczu jest badaniem przesiewowym, lecz nie jest wystarczająco czułe dla celów diagnostycznych lub monitorowania.
Czasami wykonuje się również inne badania, takie jak autoprzeciwciała związane z cukrzycą, insulina i peptyd C, co ma na celu pomoc w określeniu przyczyn nieprawidłowej glikemii, w diagnostyce różnicowej pomiędzy cukrzycą typu 1. i 2. oraz w ocenie wytwarzania insuliny.

‍

Amerykańskie Stowarzyszenie Diabetologiczne (ADA) wraz z zespołem ekspertów oceniających skuteczność profilaktyki (USPSTF) zaleca wykonywanie badań przesiewowych u osób powyżej 45. roku życia oraz u osób poniżej 45. roku życia, lub u których występuje co najmniej jeden z pozostałych czynników ryzyka, takich jak:

• otyłość lub nadwaga, mała aktywność fizyczna
• przypadki cukrzycy w rodzinie (rodzice lub rodzeństwo)
• przebyta cukrzyca ciążowa lub urodzenie dziecka o wadze powyżej 4 kg
• zespół policystycznych jajników
• pochodzenie afroamerykańskie, latynoskie, indiańskie, azjatyckie lub z wysp Pacyfiku
• nadciśnienie lub przyjmowanie leków na nadciśnienie
• niskie stężenie cholesterolu HDL (poniżej 40 mg/dl lub 1,03 mmol/l) i/lub wysokie stężenie triglicerydów (powyżej 250 mg/dl lub 2,82 mmol/l)
• HbA1c co najmniej 5,7%
• stan przedcukrzycowy potwierdzony wcześniejszymi badaniami
• choroba sercowo-naczyniowa w wywiadzie

Jeżeli wyniki badań przesiewowych są prawidłowe, ADA zaleca powtórzenie badań w ciągu trzech lat, a USPSTF zaleca kontrolę co rok. Pacjentów ze stanem przedcukrzycowym można monitorować poprzez coroczne wykonywanie badań.

Patrz artykuły dotyczące badań przesiewowych u Dzieci, Nastolatków, Młodych dorosłych, Dorosłych i Dorosłych powyżej 50. roku życia.
Badania można również wykonać u osób z objawami wysokiego poziomu glukozy we krwi (hiperglikemia), takimi jak:

• wzmożone pragnienie i częste oddawanie moczu
• zmęczenie
• nieostre widzenie
• trudno gojące się rany, utrudnione leczenie infekcji

lub objawami niskiego poziomu glukozy we krwi (hipoglikemia), takimi jak:

• pocenie się
• silny głód
• drgawki
• niepokój
• splątanie
• dezorientacja
• nieostre widzenie.

Chorzy z cukrzycą zazwyczaj kilka razy dziennie samodzielnie monitorują poziom glukozy we krwi, w celu podjęcia odpowiednich kroków zgodnie z zaleceniami lekarza prowadzącego. Lekarz może zlecić wykonywanie oznaczeń poziomu glukozy we krwi w połączeniu z innymi testami, takimi jak A1c, w celu monitorowania glikemii w czasie.

U kobiet ciężarnych badania przesiewowe w kierunku cukrzycy ciążowej zazwyczaj wykonuje się pomiędzy 24 i 28 tygodniem ciąży, o ile wcześniej nie występują objawy lub jeżeli kobieta nie przebyła cukrzycy ciążowej w poprzedniej ciąży. Według ADA wcześniejsze badania można wykonać, jeżeli kobieta ciężarna jest w grupie ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2. (cukrzyca objawowa). Jeżeli ciężarna choruje na cukrzycę typu 1., 2. lub cukrzycę ciążową, lekarz prowadzący zazwyczaj zleca oznaczanie poziomu glukozy do końca ciąży i po porodzie.

Stężenie glukozy we krwi

Wysoki poziom zazwyczaj oznacza cukrzycę, lecz może również wystąpić w innych stanach klinicznych. Jeżeli u pacjenta z objawami cukrzycy lub hiperglikemii poziom glukozy w przygodnej próbce krwi (nie pobranej na czczo) jest nie mniejszy niż 200 mg/dl (11,1 mmol/), wskazuje to na cukrzycę.

Znaczenie uzyskanych wyników jest następujące.

Stężenie glukozy na czczo

‍

Dwugodzinny doustny test obciążenia glukozą (DTTG)

‍

Cukrzyca ciążowa, metoda jednoetapowa (zalecana przez ADA jako jedna z opcji); zalecana przez PTD

Podwyższone stężenie glukozy we krwi może również występować w innych stanach, takich jak:

• akromegalia
• nagły stres (odpowiedź na wstrząs, atak serca czy udar)
• przewlekła choroba nerek
• zespół Cushinga
• nadmierna ilość przyjmowanego pożywienia
• nadczynność tarczycy
• nowotwór trzustki
• zapalenie trzustki

Niski poziom glukozy we krwi wskazuje na hipoglikemię, czyli stan znacznego spadku stężenia glukozy we krwi do poziomu powodującego najpierw objawy ze strony układu nerwowego (poty, kołatanie serca, głód, drgawki i niepokój) a następnie ze strony mózgu (splątanie, halucynacje, zaburzenia widzenia, czasami śpiączkę, a nawet śmierć). Rozpoznanie hipoglikemii oparte jest o trzy kryteria, zwane triadą Whipple'a (patrz Najczęściej zadawane pytania.)

Obniżone stężenie glukozy we krwi może również występować w innych stanach, takich jak:

• niewydolność nadnerczy
• spożywanie nadmiernych ilości alkoholu
• choroby wątroby o znacznym natężeniu
• niedoczynność przysadki
• niedoczynność tarczycy
• poważne infekcje
• niewydolność mięśnia sercowego
• przewlekła niewydolność nerek
• przedawkowanie insuliny
• nowotwory wytwarzające insulinę (wyspiaki)
• głodzenie
• przedawkowanie leków obniżających poziom glukozy.

Glukoza w moczu

Niskie lub niewykrywalne stężenie glukozy w moczu jest traktowane jako objaw fizjologiczny. W przypadku wzrostu stężenia glukozy we krwi tak jak w cukrzycy czy innych chorobach wymienionych powyżej, nadmiar glukozy może być wydalany z moczem.

Wzrost stężenia glukozy w moczu mogą również powodować niektóre leki, takie jak estrogeny, chlorowodorki, czy pewne choroby nerek. U niektórych osób glukoza samoistnie przedostaje się do moczu, pomimo że jej poziom we krwi jest prawidłowy. Pewne leki stosowane w cukrzycy działają na zasadzie wzmożonego wydalania glukozy z moczem

‍

Nadmierny stres może prowadzić do przejściowego wzrostu stężenia glukozy we krwi. Może to być spowodowane urazem, zabiegiem chirurgicznym, zawałem serca lub udarem.

Niektóre leki jak: kortykosteroidy, antydepresanty trójcykliczne, diuretyki, epinefryna, estrogeny (leki antykoncepcyjne lub hormonalna terapia zastępcza), lit, fenytoina czy salicylany mogą podwyższać stężenie glukozy podczas gdy inne jak: acetoaminofen i sterydy anaboliczne mogą obniżać jej stężenie.

1. Czy można samodzielnie w warunkach domowych oznaczać stężenie glukozy we krwi?

Osoby, u których nie rozpoznano cukrzycy ani stanu przedcukrzycowego, nie mają powodu wykonywać oznaczeń stężenia glukozy we krwi w warunkach domowych.

U osób z rozpoznaną cukrzycą lub cukrzycą ciążową lekarz zaleci monitorowanie poziomu glukozy przy pomocy glukometru (urządzenia, które w oznacza stężenie glukozy w bardzo niewielkiej próbce krwi lub płynie śródmiąższowym. Pacjent zostaje poinformowany, jakich wyników należy oczekiwać w zależności od pory dnia. Kontrolując regularnie poziom glukozy można zaobserwować skuteczność diety i zastosowanych leków w utrzymaniu prawidłowej glikemii.

2. Czy można oznaczać stężenie glukozy w moczu zamiast we krwi?

W większości przypadków nie jest to możliwe. Glukoza pojawia się w moczu dopiero, gdy jej stężenie we krwi jest bardzo wysokie i przekracza tzw. "próg nerkowy", lub gdy uszkodzone nerki "przepuszczają" glukozę do moczu. Czasami oznaczenie glukozy w moczu służy jako wskaźnik utrzymującego się wysokiego stężenia glukozy we krwi, a pasek do oznaczeń moczu wykorzystywany jest w celu stwierdzenia obecności białka i ciał ketonowych w moczu.

3. Jak się leczy cukrzycę?

W leczeniu cukrzycy typu 2. (najczęściej występujący typ cukrzycy) redukcja masy ciała, zdrowa dieta bogata w błonnik i z ograniczoną ilością węglowodanów, regularne ćwiczenia fizyczne często wystarczają do znormalizowania poziomu glukozy we krwi. Jednak nieraz konieczne jest zastosowanie leków zwiększających wytwarzanie insuliny i wrażliwość komórek na insulinę w celu obniżenia glikemii do właściwego poziomu. Cukrzycę typu 1. (i w niektórych przypadkach również cukrzycę typu 2. - oporną na leczenie doustnymi lekami obniżającymi stężenie glukozy) należy leczyć insuliną, podawaną kilka razy w ciągu dnia podskórnie. Dalsze informacje podano w artykule dotyczącym cukrzycy.

4. Jacy specjaliści mogą pomóc choremu na cukrzycę?

Rolą lekarza diabetologa lub specjalnie przeszkolonej pielęgniarki jest pokazanie pacjentowi:

• jak rozpoznać i postępować w przypadku hiperglikemii i hipoglikemii
• jak samodzielnie mierzyć poziom glukozy i zapisywać wyniki
• jak dostosować dawkę leku
• jak wstrzykiwać insulinę (jaki rodzaj i połączenie leków jest najbardziej odpowiednie w danym przypadku)
• jak kontrolować przyjmowanie leków podczas choroby
• jak kontrolować stopy, skórę i oczy aby wcześnie wykryć ewentualne problemy
• jak kupować i przechowywać leki
• jak planować posiłki; dieta ma podstawowe znaczenie dla utrzymania prawidłowego poziomu glukozy we krwi u chorych na cukrzycę.

5. Jak rozpoznać hipoglikemię?

Rozpoznanie hipoglikemii opiera się na tak zwanej triadzie Whipple’a, czyli następujących kryteriach:

• udokumentowane niskie stężenie glukozy we krwi (poniżej 40 mg/dl (2,2 mmol/l), często oznaczane wraz ze stężeniem insuliny i czasem C-peptydu
• objawy hipoglikemii przy obniżonym poziomie glukozy we krwi
• ustąpienie objawów po znormalizowaniu stężenia glukozy we krwi.

Pierwotna hipoglikemia występuje rzadko i często jest diagnozowana u niemowląt. Można mieć objawy hipoglikemii bez faktycznego obniżenia stężenia glukozy we krwi. W takich przypadkach do znormalizowania sytuacji często wystarcza modyfikacja diety polegająca na częstym spożywaniu niewielkich posiłków i kilku przekąsek dziennie oraz zastąpienie cukrów prostych węglowodanami złożonymi.

6. Czym różni się glukoza od cukru stołowego?

Cukier stołowy czyli sacharoza jest złożony z dwóch cukrów prostych - glukozy i fruktozy. Obydwa są uwalniane podczas trawienia sacharozy. Glukoza jest głównym źródłem energii w organizmie i dlatego czasem oznaczenie jej stężenia w sposób nieformalny określa się jako „cukier we krwi”.

‍

Na tej stronie:
‍Choroby: Cukrzyca, Choroby nerek, Choroby trzustki, Choroby tarczycy, Zespól Cushinga
‍Badania przesiewowe: Cukrzyca - Dzieci (2-12), Młodzież (13-18), Dorośli (19-29), Dorośli (30-49), Dorośli (powyżej 50)

Linki do stron obcojęzycznych:
‍American Academy of Family Physicians: Diabetes
FamilyDoctor.org: Monitoring Your Blood Sugar Level
American Diabetes Association
American Association of Diabetes Educators: Patient Resources
Centers for Disease Control and Prevention: Diabetes
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases: Diabetes
NIDDK: Risk Factors for Type 2 Diabetes
NIDDK: Gestational Diabetes

‍