Aby ocenić zasoby żelaza w organizmie.

Kiedy lekarz z różnych powodów podejrzewa u pacjenta niedobór bądź nadmiar żelaza w organizmie.

Próbka krwi pobierana jest z żyły łokciowej.

Najlepiej pobierać próbkę w godzinach porannych. Może być wskazane pobranie próbki na czczo, po 12 godzinach wstrzymywania się od przyjmowania pokarmów. W tym czasie wolno pić tylko wodę.

Żelazo jest niezbędnym dla organizmu pierwiastkiem śladowym, wykorzystywanym do wytwarzania odpowiedniej liczby prawidłowych krwinek czerwonych (erytrocytów), które przenoszą tlen w organizmie. Pierwiastek ten jest istotną częścią hemoglobiny - białka obecnego w erytrocytach, które wiąże tlen w płucach i oddaje go, gdy krew przepływa przez inne części ciała. Niedobór żelaza może prowadzić do niedokrwistości (anemii), czyli stanu, gdy stężenie hemoglobiny we krwi jest obniżone. W niedokrwistości z niedoboru żelaza erytrocyty są mniejsze (mikrocyty) i zawierają mniej hemoglobiny (hipochromia). Z kolei inne choroby mogą powodować nagromadzenie zbyt dużych ilości żelaza co może prowadzić do uszkodzenia narządów, m.in. wątroby, serca i trzustki.

Żelazo jest dostarczane z pożywieniem, w organizmie transportowane jest przez transferynę, białko wytwarzane w wątrobie. W warunkach prawidłowych około 70% wchłoniętego żelaza zużywane jest do syntezy hemoglobiny zawartej w erytrocytach. Większość z pozostałych 30% żelaza jest magazynowana w tkankach w postaci ferrytyny lub hemosyderyny, a niewielka część wykorzystywana jest do syntezy niektórych białek, w tym mioglobiny oraz enzymów pełniących różnorodne funkcje.

Wskaźniki gospodarki żelazem to grupa badań wykonywanych w celu rozpoznawania i/lub monitorowania leczenia niedoboru lub nadmiaru żelaza w organizmie. Badania wykonuje się zwykle w tej samej próbce, a ich wyniki interpretuje się łącznie.

Niedobór żelaza jest zwykle związany z długotrwałym lub masywnym krwawieniem, zwiększonym zapotrzebowaniem w ciąży i w okresie szybkiego wzrostu (u dzieci) oraz z dietą ubogą w żelazo lub zaburzeniami wchłaniania (w chorobach żołądka lub jelit). Nadmiar żelaza może mieć charakter ostry lub przewlekły. Ostre zatrucie może być spowodowane, szczególnie u dzieci, spożyciem dużej liczby tabletek preparatu zawierającego żelazo. Do stanów przewlekłych mogą prowadzić między innymi nadmierna podaż żelaza w pokarmach, wrodzona hemochromatoza, wielokrotne przetaczanie krwi.

‍

Stan gospodarki żelazem można ocenić zlecając kilka różnych testów, które pozwalają zmierzyć stężenie żelaza we krwi, pojemność transportową osocza oraz wielkość puli magazynowej. Wskaźniki mogą być pomocne w określaniu przyczyn niedokrwistości. Można oznaczać:

• Stężenie żelaza w surowicy
• TIBC; całkowita zdolność wiązania żelaza jest pośrednią miarą stężenia wszystkich białek wiążących żelazo we krwi, w tym transferyny. Ponieważ żelazo jest związane głównie z transferyną wartość TIBC jest miarą stężenia tego białka. Jego wytwarzanie w wątrobie jest zależne od zapotrzebowania na żelazo. Kiedy spada zawartość żelaza zapasowego zwiększa się stężenie transferyny i odwrotnie. U zdrowych osób około 1/3 miejsc wiążących w transferynie jest wykorzystywana do przenoszenia żelaza.
• UIBC; utajona zdolność wiązania żelaza określa rezerwową zdolność wiązania żelaza, czyli tę część transferyny, która w danym momencie nie jest związana z żelazem. UIBC jest także pośrednią miarą stężenia transferyny we krwi.
• Wysycenie transferyny (TfS); oblicza się je na podstawie wyników żelaza w surowicy i TIBC lub UIBC. Wynik wskazuje jaka część transferyny (%) jest aktualnie związana z żelazem.
• Ferrytynę; stężenie ferrytyny w surowicy odzwierciedla ilość żelaza zmagazynowanego w organizmie, bowiem żelazo jest przechowywane w komórkach głównie w postaci ferrytyny.

Badania wykonywane w celu oceny gospodarki żelazem często zleca się razem, a zmiany wyników każdego z tych badań mogą pomóc lekarzowi w ustaleniu przyczyny niedoboru bądź nadmiaru żelaza.

Inne badania pomocne w rozpoznaniu zaburzeń gospodarki żelazem:

• Hemoglobina i hematokryt - badania te wchodzą w skład morfologii krwi. Niski wynik któregoś z nich wskazuje, że u pacjenta występuje niedokrwistość (anemia); niedobór żelaza jest częstą przyczyną niedokrwistości. Średnia objętość erytrocyta (SOK, MCV) i średnia masa hemoglobiny w erytrocycie (SWH, MCH) także wchodzą w skład badania morfologii krwi. W przypadkach niedoborów żelaza powstaje niewystarczająca ilość hemoglobiny, co prowadzi do produkcji mniejszych i niedobarwliwych ("bledszych") krwinek czerwonych. Wskaźniki MCV i MCH są wówczas obniżone.
  
• Protoporfiryna cynkowa (ZPP). Protoporfiryna jest prekursorem niebiałkowej części hemoglobiny, tzw. hemu, który zawiera żelazo. W przypadku niedoborów żelaza do protoporfiryny wbudowywany jest cynk zamiast żelaza i jej ilość w krwinkach czerwonych wzrasta. Oznaczenie poziomu protoporfiryny cynkowej bywa niekiedy wykorzystywane jako badanie przesiewowe, szczególnie u dzieci. Badanie to nie jest jednak swoiste dla niedoboru żelaza, a w razie podwyższonych wartości należy przeprowadzić badania potwierdzające.
  
• Badanie genu HFE. Hemochromatoza jest często występującą chorobą genetyczną, w której dochodzi do magazynowania zbyt dużych ilości żelaza w organizmie. Zwykle przyczyną choroby jest wrodzone zaburzenie genetyczne dotyczące genu zwanego HFE odpowiadającego za wchłanianie żelaza z jelit. U osób, które mają dwie kopie uszkodzonego genu, dochodzi do nadmiernego wchłaniania żelaza, a jego nadmiar odkłada się w wielu różnych narządach, co powoduje ich uszkodzenie i niewydolność. Badanie genu HFE przeprowadza się w próbce krwi pobranej najczęściej z żyły łokciowej. Wykrywa się mutacje genetyczne, które powodują chorobę (najczęstsza mutacja nosi nazwę C282Y).

‍

Oznaczanie wskaźników gospodarki żelazem nie jest zlecane rutynowo. Zwykle badania te wykonuje się u osób z nieprawidłowymi wynikami badania morfologii, głównie niskim stężeniem hemoglobiny lub hematokrytu. Lekarz może zlecić takie badania także wówczas, gdy podejrzewa u pacjenta niedobór żelaza w ustroju, z powodu występowania takich objawów jak:

• przewlekłe zmęczenie/wyczerpanie
• zawroty głowy
• osłabienie
• bóle głowy.

Oznaczanie ferrytyny, TIBC, UIBC i obliczanie wysycenia transferyny zleca się także przy objawach sugerujących hemochromatozę. Dla potwierdzenia rozpoznania tej choroby wrodzonej można wykonać badania genetyczne. Mutacji genu HFE szuka się także u krewnych pacjenta z rozpoznaną hemochromatozą.

Badanie wskaźników gospodarki żelazem zleca się także, gdy u pacjenta występują objawy, które mogą wskazywać na kumulację żelaza w organizmie, w tym:

• bóle stawów
• zmęczenie, osłabienie
• brak energii
• bóle brzucha
• zanik popędu płciowego
• zaburzenia pracy serca.

W razie podejrzenia zatrucia żelazem u dzieci (np. połknięcia tabletek zawierających żelazo) zleca się oznaczanie wskaźników gospodarki żelazem w celu potwierdzenia zatrucia i określenia jego ciężkości.

‍

W poniższej tabeli zestawiono zmiany wskaźników gospodarki żelazem obserwowane w różnych zaburzeniach.

Niedobór żelaza może mieć różne stopnie ciężkości. Najlżejszy to tzw. utajony niedobór żelaza, co oznacza, że organizm ma wystarczająco dużo żelaza na bieżące potrzeby, ale nie ma żadnych rezerw. Stężenie żelaza w surowicy może być na tym etapie prawidłowe, ale stężenie ferrytyny jest niskie. Jeśli niedobór żelaza pogłębia się, cały zapas żelaza zostaje wykorzystany i organizm zaczyna produkować więcej transferyny, aby zwiększyć transport żelaza. Stężenie żelaza w surowicy obniża się, a stężenie transferyny i TIBC wzrasta. Następnym etapem pogłębiającego się niedoboru jest zmniejszenie produkcji krwinek czerwonych. W niedokrwistości z niedoboru żelaza liczba RBC jest obniżona, a wiele krwinek jest małych i niedobarwliwych.

Jeśli stężenie żelaza w surowicy jest wysokie, TIBC i stężenie ferrytyny prawidłowe, a z wywiadu lekarskiego wynika, że pacjent mógł przedawkować żelazo, można podejrzewać zatrucie żelazem. Do zatrucia żelazem dochodzi, gdy znaczna ilość żelaza zostaje przyjęta jednorazowo. Jest to sytuacja rzadka; najczęściej zdarza się u dzieci, które spożyją preparaty żelaza zażywane przez rodziców. Ciężkie zatrucie żelazem może prowadzić do śmierci, więc preparaty żelaza należy przechowywać w miejscu niedostępnym dla dzieci.

Najczęstszą przyczyną nadmiaru żelaza jest wrodzona choroba zwana hemochromatozą. W tej chorobie organizm wchłania zbyt dużo żelaza z jelit; nadmiar żelaza stopniowo gromadzi się, powodując z czasem uszkodzenia narządów. Choroba jest dziedziczna, zwykle rozwija się, kiedy od każdego z rodziców odziedziczy się po jednej kopii nieprawidłowego genu HFE. Osoby posiadające tylko jedną kopię nieprawidłowego genu HFE nie chorują.

U wielu osób z hemochromatozą nie występują objawy choroby; u innych mogą pojawić się takie objawy jak bóle stawów, bóle brzucha i osłabienie dopiero po 30-tym lub 40-tym roku życia. Spożywanie dużych ilości alkoholu wydaje się zwiększać wchłanianie żelaza. Kobiety są częściowo chronione przed rozwojem choroby, bo tracą żelazo co miesiąc z krwią miesiączkową.

U niektórych osób może pojawić się nadmiar żelaza, mimo że nie mają genetycznie uwarunkowanej hemochromatozy. Taki stan nazywa się hemosyderozą lub syderozą wtórną. Może on wystąpić u pacjentów po wielokrotnych transfuzjach krwi, np. z powodu talasemii lub innych niedokrwistości. Żelazo z każdej przetoczonej jednostki krwi pozostaje w ustroju, co prowadzi w końcu do jego znacznego nagromadzenia w tkankach. Niektórzy alkoholicy z przewlekłą chorobą wątroby także mogą zachorować na hemosyderozę.

‍

Prawidłowy poziom żelaza jest utrzymywany dzięki zachowywaniu równowagi pomiędzy ilością żelaza wchłanianego i wydalanego z ustroju. Zwykle dieta zawiera wystarczająco dużo żelaza, aby zapobiec niedoborowi u zdrowych osób (z wyjątkiem osób pozostających na ubogiej diecie). W określonych sytuacjach zapotrzebowanie na żelazo zwiększa się. Osoby z przewlekłymi krwawieniami z przewodu pokarmowego (zwykle z powodu wrzodów lub nowotworów) oraz kobiety z obfitymi krwawieniami miesięcznymi tracą więcej żelaza, co może powodować jego niedobór. Kobiety w ciąży i karmiące piersią "przekazują" żelazo dziecku, jeśli więc nie przyjmują wystarczająco dużych dawek żelaza może się u nich pojawić niedobór tego pierwiastka. U dzieci, szczególnie w okresach intensywnego wzrostu, zwiększa się zapotrzebowanie na żelazo i także może wystąpić jego niedobór.

Niedokrwistość może również powstać, jeśli żelazo jest niewłaściwie wykorzystywane. W wielu chorobach przewlekłych, szczególnie w nowotworach złośliwych, chorobach autoimmunologicznych i przewlekłych zakażeniach (również w AIDS) organizm nie może prawidłowo wykorzystywać żelaza do wytwarzania krwinek czerwonych. W rezultacie zmniejsza się produkcja transferyny, stężenie żelaza w surowicy jest niskie (bo niewiele żelaza jest wchłaniane z jelit), a stężenie ferrytyny (żelaza magazynowanego) wzrasta.

1. Czy niedobór żelaza oznacza to samo, co niedokrwistość?

Termin niedobór żelaza oznacza zmniejszenie zawartości żelaza w ustroju, natomiast niedokrwistość rozpoznaje się gdy obniżeniu ulega stężenie hemoglobiny we krwi. Od wystąpienia niedoboru żelaza mija zwykle kilkanaście tygodni zanim dojdzie do spadku syntezy hemoglobiny i zmniejszenia liczby erytrocytów. Niedobór żelaza we wczesnym etapie zwykle nie powoduje występowania żadnych objawów, natomiast gdy już dojdzie do rozwoju niedokrwistości pacjent zaczyna odczuwać osłabienie i zmęczenie.

Jeśli ilość żelaza w organizmie dalej spada, może wystąpić zadyszka, dzwonienie w uszach, senność i drażliwość. W ciężkiej niedokrwistości występują dodatkowo bóle głowy, ból w klatce piersiowej, bóle nóg a nawet zaburzenia pracy serca. U dzieci może dojść do upośledzenia zdolności poznawczych i trudności w nauce. Oprócz ogólnych objawów niedokrwistości stwierdza się objawy charakterystyczne dla niedoboru żelaza. Należą do nich spaczone łaknienie (przemożna chęć spożywania nietypowych substancji na przykład korzenia lukrecji, kredy, gliny, ziemi), uczucie palenia języka lub wygładzenie powierzchni języka, pęknięcia kącików ust, łyżeczkowate wgłębienia paznokci u palców dłoni i stóp.

‍

2. Czy niedokrwistość może mieć inne przyczyny niż niedobór żelaza?

Tak, jest wiele możliwych przyczyn rozwoju niedokrwistości, w tym niedobór witamin z grupy B, nowotwór, choroby uwarunkowane genetycznie np. talasemie lub niedokrwistość sierpowatokrwinkowa. Jednak niedobór żelaza jest jedną z najczęstszych przyczyn, dlatego oznaczanie wskaźników gospodarki żelazem jest zlecane dość często. Jeśli wyniki badań wykluczają niedobór żelaza trzeba szukać innej przyczyny niedokrwistości.

‍

3. Jakie pokarmy zawierają najwięcej żelaza?

Organizm najłatwiej przyswaja żelazo zawarte w hemie, który znajduje się w mięsie i jajach. Żelazo w innej postaci występuje w wielu roślinach i suplementach diety. Do pokarmów bogatych w żelazo należą: zielone warzywa (np. szpinak i włoska kapusta), kiełki pszenicy, pełnoziarniste pieczywo, inne produkty zbożowe (kasze, müsli), rodzynki, melasa.

‍

4. Kto powinien przyjmować suplementy żelaza?

Do osób, którym zwykle zaleca się przyjmowanie preparatów żelaza należą kobiety ciężarne i chorzy z rozpoznanym niedoborem żelaza. Nie należy stosować suplementów zawierających żelazo bez konsultacji z lekarzem, gdyż zbyt duża podaż tego pierwiastka może spowodować zatrucie żelazem, szczególnie u dzieci.

‍

Linki do stron obcojęzycznych

American Society of Hematology: Anemia
‍MedlinePlus: Iron Deficiency Anemia
‍KidsHealth: Iron
‍NIH Office of Dietary Supplements: Iron
‍National Heart, Lung and Blood Institute: Iron Deficiency Anemia
National Heart, Lung and Blood Institute: Hemachromatosis
National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases: Hemochromatos…

‍