Badanie jest pomocne w rozpoznaniu zespołu Cushinga lub pierwotnej bądź wtórnej niedoczynności nadnerczy (choroby Addisona) w rozpoznawaniu zaburzeń dotyczących przysadki bądź nadnerczy.

Badanie jest wykonywane wtedy, gdy lekarz podejrzewa nadmierną lub niedostateczną produkcję kortyzolu.

Zwykle pobiera się krew z żyły łokciowej, ale czasami badana jest także próbka moczu lub śliny. Krew do badania kortyzolu może być pobierana o ósmej rano, kiedy kortyzol jest w szczytowym stężeniu oraz ponownie około szesnastej, kiedy jego poziom powinien być niski. Czasami próbka jest pobierana późnym wieczorem (podczas snu), około północy, wtedy, kiedy stężenie kortyzolu we krwi jest najniższe. Pobieranie więcej niż jednej próbki pozwala lekarzowi ocenić dobowy rytm wydzielania kortyzolu. Rytm dobowy może być zakłócony przez nadmierną syntezę kortyzolu - najwyższe stężenia mogą mieścić się blisko prawidłowych wartości, ale nie występuje popołudniowy spadek stężenia kortyzolu. Natomiast do rozpoznania obniżonego stężenia kortyzolu może wystarczyć pojedyncza poranna próbka krwi.

Czasem badana jest próbka moczu. Zwykle wymagane jest zbieranie moczu w ciągu całej doby (dobowa zbiórka moczu), ale czasami badanie można wykonać z jednej, porannej próbki moczu.

Próbka z dobowej zbiórki moczu jest zalecana w celu oznaczenia stężenia wolnego kortyzolu (nie związanego z białkami). W takiej próbce można ocenić całkowite wydalanie niezwiązanego kortyzolu wydalanego z moczem, ale nie można ocenić w ten sposób dobowego rytmu wydzielania kortyzolu.
Można również badać stężenie kortyzolu w próbce śliny. I chociaż pobieranie próbek śliny jest mniej stresujące niż pobieranie krwi, to wymaga ono specjalnych metod laboratoryjnych i badanie to nie jest jeszcze szeroko dostępne. Badanie stężenia kortyzolu w ślinie odzwierciedla stężenie kortyzolu w surowicy krwi w tym samym czasie.

Pewne przygotowanie pacjenta jest potrzebne. Pacjent powinien zapoznać się z przekazanymi instrukcjami, które podają czas pobrania próbki, sposób odpoczynku itp.
Przed pobraniem śliny do badania pacjent powinien powstrzymać się od jedzenia, picia i czyszczenia zębów (zwykle w czasie 15-30 minut). Pacjent powinien zapoznać się z przekazanymi instrukcjami.

Test stymulacyjny lub hamujący polega na pobraniu próbki w czasie podstawowym, podaniu preparatu a następnie pobieraniu próbek w ściśle określonym czasie.

Kortyzol pełni wiele funkcji w organizmie. Bierze udział w metabolizmie białek, glukozy i lipidów (tłuszczów), utrzymaniu ciśnienia krwi i regulacji pracy układu odpornościowego. Gorączka, przeziębienie, infekcje, urazy, stres, ćwiczenia fizyczne, otyłość i wyniszczająca choroba mogą mieć wpływ na stężenie kortyzolu. Hormon ten jest wydzielany w rytmie dobowym ("zmienność dobowa"): jego poziom wzrasta wczesnym rankiem, osiąga szczyt około ósmej rano i obniża się wieczorem. U osób pracujących w cyklu zmianowym (np. nocne dyżury) i w konieczności snu w różnych porach dnia, rytm dobowy wydzielania kortyzolu zostaje zaburzony.

Kortyzol jest to hormon produkowany przez korę nadnerczy (nadnercza-małe organy leżące nad każdą nerką). Produkcja hormonu jest regulowana przez podwzgórze i przysadkę mózgową. Kiedy stężenie kortyzolu spada podwzgórze uwalnia hormon uwalniający kortykotropinę (CRH), który stymuluje przysadkę do produkcji ACTH. Hormon ten stymuluję produkcję kortyzolu w nadnerczach.

Objawy związane ze zwiększonym stężeniem kortyzolu zwane są zespołem Cushinga, który może być spowodowany:

• Guzami produkującymi ACTH w przysadce lub innych częściach ciała
• Zwiększona produkcją kortyzolu w nadnerczach w przebiegu guza lub hiperplazji nadnerczy

Nadmiar kortyzolu może powodować podwyższenie ciśnienia krwi, wzrost poziomu glukozy we krwi, otyłość, ścieńczenie skóry, fioletowe rozstępy na brzuchu, osłabienie mięśni i osteoporozę.

U kobiet mogą występować nieregularne miesiączki oraz owłosienie na twarzy, a u dzieci - opóźnienie rozwoju i niski wzrost.

Obniżone stężenie kortyzolu jest związane z:

• Niedoczynnością przysadki lub jej guzem, hamującym produkcję ACTH – znane jako wtórna niedoczynność nadnerczy
• Niedoczynnością nadnerczy lub ich uszkodzeniem – znane jako pierwotna niedoczynność nadnerczy (choroba Addisona).

Obniżone stężenie kortyzolu może wywołać takie objawy jak: spadek masy ciała, osłabienie mięśni, zmęczenie, niskie ciśnienie krwi i bóle brzucha. Czasami obniżona produkcja hormonu w połączeniu z bodźcem stresowym może spowodować tzw. przełom nadnerczowy, który wymaga natychmiastowej pomocy medycznej.

‍

Badania krwi i moczu na zawartość kortyzolu są pomocne w rozpoznawaniu zespołu Cushinga, związanego ze zwiększonym stężeniem kortyzolu i choroby Addisona, związanej ze zmniejszonym stężeniem kortyzolu - dwóch poważnych chorób nadnerczy. Oznaczenia kortyzolu we krwi oceniają zarówno jego frakcję związaną z białkami jak i frakcję wolną, podczas gdy oznaczenia kortyzolu w moczu dotyczą tylko frakcji wolnej. Niektórzy lekarze rozpoznają zespół Cushinga na podstawie wyników stężenia kortyzolu w próbkach śliny, chociaż taka praktyka nie jest powszechna.

W przypadku kiedy zostanie wykryte nieprawidłowe stężenie kortyzolu, lekarz zleca dodatkowe badania potwierdzające obserwowane zaburzenia lub pozwalające na określenie ich przyczyny.

Test hamowania deksametazonem

W przypadku nadmiernej syntezy kortyzolu lekarz może wykonać test hamowania deksametazonem, w celu określenia czy nadmiar kortyzolu jest zależny od nadmiernej produkcji ACTH przez przysadkę mózgową. Badanie polega na podawaniu pacjentowi doustnie deksametazonu (syntetycznego glikokortykosteroidu) i ocenie poziomu kortyzolu we krwi i w moczu. Deksametazon hamuje produkcję ACTH, i jeśli nadmiar kortyzolu jest zależny od czynności przysadki, stężenie kortyzolu powinno się obniżyć. W tym teście stosuje się różne dawki deksametazonu, zwykle podawanego co sześć godzin przez dwa lub cztery dni, następnie pobiera się próbki krwi lub moczu do badania.

Próbki moczu z dobowej zbiórki są pobierane przed i podczas testu, następnie ocenia się stężenie kortyzolu w próbkach krwi i moczu.

Test stymulacji z ACTH

Jeśli wyniki wstępnych badań krwi i moczu wskazują na niedobór kortyzolu, lekarz może zalecić test stymulacji z ACTH. Badanie polega na pomiarze stężenia kortyzolu we krwi pacjenta przed i po podaniu syntetycznego ACTH. Jeśli nadnercza pracują prawidłowo, wtedy poziom kortyzolu wzrośnie w wyniku stymulacji ACTH. Jeśli jednak występuje zaburzenie funkcji nadnerczy wtedy odpowiedź na ACTH będzie osłabiona. Dłuższa wersja tego badania (trwająca 1-3 dni) może być przeprowadzona w celu zróżnicowania pomiędzy niedoczynnością nadnerczy a niedoczynnością przysadki mózgowej.

‍

Badanie stężenia kortyzolu może być zlecone wówczas, kiedy u pacjenta występują objawy sugerujące zespół Cushinga (nadciśnienie tętnicze, podwyższone stężenie glukozy, otyłość, zcieńczenie skóry, rozstępy na brzuchu, zaniki mięśni, osłabienie mięśni, osteoporoza) lub choroby Addisona (utrata wagi ciała, osłabienie mięśniowe, zmęczenie, niskie ciśnienie krwi, bóle brzucha, hiperpigmentacja).

Czasami obniżona produkcja hormonu w połączeniu z bodźcem stresowym może spowodować tzw. przełom nadnerczowy, który wymaga natychmiastowej pomocy medycznej. Objawami przełomu nadnerczowego są: nagły początek dużego bólu w obrębie pleców, brzucha i nóg, wymioty i biegunka, prowadzące do odwodnienia, niskie ciśnienie tętnicze krwi, utrata swiadomości.

Testy hamowania bądź stymulacji są zlecane, gdy wstępne wyniki badań są nieprawidłowe. Oznaczenia stężenia kortyzolu są zlecane również w czasie terapii lub po leczeniu pacjenta z zespołem Cushinga lub chorobą Addisona, w celu oceny efektywności leczenia.

U zdrowych ludzi stężenia kortyzolu są bardzo niskie podczas snu, a najwyższe są po przebudzeniu. Ten rytm może ulec zmianie, jeśli osoba pracuje nieregularnie, na przykład wykonuje pracę zmianową, następnie śpi w różnych porach dnia. W chorobie Cushinga rytm wydzielania kortyzolu jest nieprawidłowy.

Podwyższone lub prawidłowe stężenie kortyzolu rankiem, oraz brak spadku stężenia kortyzolu po południu i wieczorem, wskazują na nadmierną syntezę kortyzolu. Jeśli stężenie kortyzolu zmniejsza się w czasie testu hamowania deksametazonem, wskazuje to na hiperkortyzolemię spowodowaną nadprodukcją ACTH przez przysadkę mózgową. Jeśli zaś nie spada w tym teście, to hiperkortyzolemia może być spowodowana przez guz (nowotwór) syntetyzujący ACTH zlokalizowany poza przysadką, a także przez choroby nadnerczy lub w wyniku przyjmowanych leków w postaci glukokokortykoidów.

W przypadku niedoczynności nadnerczy (niskiego stężenia kortyzolu) i odpowiedzi w teście stymulacji z ACTH, najprawdopodobniej mamy do czynienia z niewystarczającą syntezą ACTH przez przysadkę mózgową – drugorzędową niedoczynnością nadnerczy. Jeśli stężenie kortyzolu nie wzrośnie po podaniu ACTH w teście stymulacji, to wówczas najbardziej prawdopodobną przyczyną niedoczynności nadnerczy jest choroba Addisona-pierwotna niedoczynność nadnerczy.

Kiedy choroba jest rozpoznana i jest ona związana z przysadką mózgową, nadnerczami lub spowodowana inną przyczyną, lekarz może zlecić kolejne badania, takie jak np. CT (tomografia komputerowa) lub MRI (rezonans magnetyczny), w celu zlokalizowania źródła hiperkortyzolemii (takich jak przysadka mózgowa, nadnercza lub inne guzy) czy też oceny stopnia uszkodzenia narządów.

Ciąża, fizyczny i emocjonalny stres, także choroba mogą podwyższać poziom kortyzolu. Do wzrostu poziomu kortyzolu może także przyczynić się nadczynność tarczycy lub otyłość. Również liczne leki mogą podwyższać stężenie kortyzolu, szczególnie doustne środki antykoncepcyjne, hydrokortyzon (syntetyczna forma kortyzolu) i spironolakton. Dorośli mają nieznacznie wyższy poziom kortyzolu niż dzieci. Niedoczynność tarczycy może powodować obniżenie poziomu kortyzolu. Do leków, które mogą obniżać poziom kortyzolu, zalicza się niektóre hormony steroidowe.

Przed badaniem krwi, należy utrzymać normalną podaż soli w diecie (2 do 3 gramów dziennie) oraz nie zmieniać dotychczasowej aktywności fizycznej przez 10-12 godzin przed badaniem.

Badanie kortyzolu w ślinie jest coraz częściej stosowane w celu zdiagnozowania zespołu Cushinga i zaburzeń powiązanych ze stresem, ale wymaga specjalistycznych metod laboratoryjnych i nie jest jeszcze ogólnie dostępne.

1. Czy trzeba wykonywać jednocześnie oba badania: badanie krwi i moczu? Które badanie jest lepsze?

Jeśli lekarz podejrzewa zespół Cushinga, przeważnie wykonuje się obydwa badania - krwi i moczu. Łatwiej pobrać próbkę krwi do zbadania stężenia kortyzolu, ale wynik może być zafałszowany przez wpływ stresu, w porównaniu do oceny wydalania kortyzolu z moczem. W niektórych przypadkach można badać stężenie kortyzolu w ślinie, zamiast we krwi. Jednakże ocena stężenia kortyzolu w próbce śliny wymaga specjalistycznych metod laboratoryjnych i nie jest jeszcze ogólnie dostępna.

2. Skąd wiadomo czy podwyższony poziom kortyzolu nie jest spowodowany stresem?

Jest kilka sposobów, za pomocą których lekarz może to ocenić. Najprostszym sposobem jest powtórzenie badań w okresie zmniejszonego stresu. Lekarz również może zastosować zmienne dawki leku, który ma podobne działanie do kortyzolu (zazwyczaj jest to deksametazon), by zaobserwować, czy wpłynie on na obniżenie poziomu kortyzolu. Często trzeba wykonać wiele badań, by stwierdzić, czy wysoki poziom kortyzolu jest wynikiem stresu czy choroby.

‍

Linki do stron obcojęzycznych:
‍American Academy of Family Physicians: Addison Disease
American Academy of Family Physicians: Cushing Syndrome
KidsHealth.org: Endocrine System
National Endocrine and Metabolic Diseases Information Service: Cushing Syndrome
National Endocrine and Metabolic Diseases Information Service: Adrenal Insufficiency and Addison Disease
The Hormone Health Network: Cushing Syndrome
The Hormone Health Network: Adrenal Insufficiency